„Beogradski Zavod prepoznao je značaj edukacije mladih o spomeničkom nasleđu grada, te tako već godinama realizuje dva programa: „Nasleđe za decu“, namenjeno osnovcima, i „Beo kul gradsku turu“, namenjenu srednjoškolcima. Kroz edukaciju od najranijeg uzrasta, deca Beograda treba da nauče da vole svoj grad, jer jedino ako ga poznaju i vole, oni će ga i čuvati i brinuti o njemu. Zavod zato vodi računa da se najmlađima obraća i njima prijemčivim jezikom, razvijanjem aplikacije kviza „Beograd znam da čuvam“ i drugim sredstvima, primerenim uzrastu kojem se u datom trenutku obraća“, kaže u razgovoru za Nova.rs gospođa Olivera Vučković, direktorka Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda.
Povoda za ovaj susret zaista je mnogo, premda je onaj koji se tiče brižnog staranja o kulturnom nasleđu u sadašnjosti i savesnog predavanja tako sačuvanog bogatstva budućim generacijama – sa fokusom na one najmlađe – svakako jedan od najvažnijih. Uz to, Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda nedavno je proslavio 60 godina svog veoma važnog delovanja u našem glavnom gradu, a u čast ovako izuzetnog jubileja svetlost dana ugledala je i impresivna Monografija, posvećena njegovoj višedecenijskoj delatnosti, koja ipak svedoči samo o deliću svih ostvarenih rezultata Zavoda tokom zbilja dugog vremenskog perioda. Oliveru Vučković stoga smo upitali čime se sve ovako prestižna institucija bavi, šta su njene ’vidljive’ i ’nevidljive’ aktivnosti, i zašto je, konačno, postojanje ovakve ustanove od tolikog značaja za našu zajednicu.
Šest decenija postojanja i rada Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda (1960-2020), zaista je veliki jubilej, čak i u svetskim okvirima. Šta nam za početak možete reći povodom ove značajne godišnjice institucije na čijem ste čelu od 2017?
Te davne 1960. godine, ugledni beogradski profesori i arhitekte Branislav Kojić, Bogdan Ignjatović, Dimitrije Leko, Oliver Minić, Bogdan Nestorović i drugi, pokrenuli su inicijativu da se formira Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, shvatajući ozbiljnost i hitnost situacije, jer je trebalo zaštititi kuću Jevrema Grujića. Naime, veliki reditelj i arhitekta Bojan Stupica, upravo u to vreme završavao je pripreme za početak gradnje Ateljea 212 u tadašnjoj ulici Ive Lole Ribara – danas Svetogorskoj – a po njegovom projektu, kuća Jevrema Grujića trebalo je da bude porušena i taj prostor iskorišćen za gradnju Ateljea. Tako je sve počelo, osnovan je Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, Jovan Sekulić je postavljen za direktora, izrađeno je prvo rešenje o zaštiti, i kuća Jevrema Grujića je spašena. Od tada do danas, ovaj Zavod zaštitio je 443 nepokretna kulturna dobra, i to 394 spomenika kulture, 19 prostorno kulturno-istorijskih celina, 22 arheološka nalazišta i 8 znamenitih mesta.
Iako se 60 godina Zavoda zapravo navršilo 2020, iz razumljivih razloga – svetske pandemije virusa korona – tada nije bilo moguće dostojno obeležiti ovako krupan datum. Nedavno je ipak svetlost dana ugledala jedna ambiciozna publikacija, koja na upečatljiv način donosi opsežan istorijski pregled rada Zavoda tokom decenija. Koliko ste dugo pripremali ovo delo i kako se, pre svega, rodila zamisao o ostavljanju ovako važnog zapisa u vremenu, i nama savremenicima, ali i budućim pokolenjima?
S obzirom da je bio veliki jubilej, šest decenija rada Zavoda, imali smo i velike ideje za obeležavanje, i od 2019. godine marljivo planirali svaki segment proslave. Međutim, i ovog puta je bilo da čovek snuje, a Bog odlučuje, te nam je 2020. godina donela nepredviđenu, nepoznatu i specifičnu situaciju izazvanu pandemijom virusa COVID 19. No, na kraju smo uspešno najpre završili film o radu Zavoda, a krajem 2021. godine izašla je i monografija.
Upravo ta monografija, posvećena ovako dugom istorijskom razdoblju, razmatra rad Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda po decenijama njegovih aktivnosti. Koja decenija je vama lično bila najuzbudljivija? Postoje li neke specifične osobenosti svake među njima, po kojima se prisustvo Zavoda u gradu Beogradu – posmatrano sa ove distance – može i treba upamtiti?
Monografija sublimira šest decenija rada Zavoda, pokazujući koliko se i kako radilo, i ko su ljudi koji su svojim delovanjem ostavili trag u kulturnom nasleđu Beograda. Publikacija nije mogla da obuhvati sve projekte koji su urađeni u Zavodu, već izbor po deset u svakoj deceniji, dakle 60 značajnih projekata. Svaka decenija je jedno poglavlje, pa je tako kroz 6 decenija i 6 poglavlja (Počeci zaštite – Temelji institucije, Razvoj konzervatorske delatnosti, Veliki projekti, Doba izolacije, Prezentacija nasleđa, Povratak velikim projektima) prikazana istorija grada u saživotu sa službom zaštite.
Predmet staranja vaše institucije su, dakle, nepokretna kulturna dobra – spomenici kulture, kulturno-istorijske celine, arheološka nalazišta i, takozvana, znamenita mesta. Da li biste rekli par reči o svakom od ovih segmenata koji čine beogradsko nasleđe? Koji je to glavni zadatak ove institucije, bio i ostao, od samih početaka do danas? O čemu Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda zapravo konkretno vodi brigu?
Delatnost Zavoda je kompleksna i raznolika. Najčešće se u javnosti spominju spomenici kulture, a kad kažemo spomenici kulture, neretko naši sugrađani misle na spomenike u javnom prostoru, mada neki od njih to i jesu (npr. Pobednik, Spomenik Vuku Stefanoviću Karadžiću, Spomenik zahvalnosti Francuskoj, Spomenik vojvodi Vuku, Spomenik Karađorđu i drugi). Spomenici kulture su jedna od četiri vrste nepokretnih kulturnih dobara, koje čine javni i stambeni objekti, škole, bolnice, muzeji, objekti narodnog graditeljstva, crkve i manastiri, hoteli, industrijski objekti, javni spomenici i spomen obeležja, kuće u kojima su živele i radile znamenite ličnosti, parkovi, arheološka nalazišta, širi prostori urbanog (gradske prostorno kulturno-istorijske celine) ili ruralnog (stare čaršije) karaktera i to na teritoriji svih 17 opština grada Beograda. Zavod takođe izrađuje konzervatorsko-restauratorske projekte i projekte revitalizacije, izdaje uslove za urbanističke i prostorne planove, preduzima mere tehničke zaštite, rukovodi i prati izvođenje radova na tehničkoj zaštiti nepokretnih kulturnih dobara, radi na edukaciji, prezentaciji nepokretnih kulturnih dobara, organizovanju izložbi, izdavanju publikacija, organizaciji naučno-stručne konferencije…
Šta je najteže očuvati u današnjici? I zašto?
Najteže je razviti, a potom i očuvati svest o značaju nepokretnog kulturnog nasleđa. Naš grad ima istoriju dugu preko dva milenijuma, ali toliko je puta rušen i ponovo građen, kao ni jedan drugi grad, pa tako najstarija zgrada u njemu datira s početka 18. veka. Kada smo svesni te činjenice, onda nam je jasno da očuvanje nasleđa mora biti prioritet ne samo službe zaštite, već kompletnog društva.
Koje su vama omiljene zgrade i spomenici među svim izdvojenima? Možete li da sa nama podelite neke zanimljive priče o pojedinim građevinama, njihovim tvorcima i onima koji su se njima koristili?
U kulturnom nasleđu ima uvek zanimljivih priča, jer su to priče o istoriji i transformaciji grada Beograda. Meni su posebno značajni objekti beogradske moderne o kojoj smo napravili i izložbu, što je pored Beograda bila prikazana i u Parizu.
Posebno je zanimljiva priča o Terazijskoj česmi i njenom povratku iz Topčidera na Terazije, na mesto na kom je stajala do 1912. godine. Projekat restitucije Terazijske česme izrađen je 1965. godine, kada je Česma i proglašena za spomenik kulture. Međutim, zbog rekonstrukcije saobraćajnice na Terazijama, a zatim i izgradnje Terazijskog tunela i novih podzemnih pešačkih prolaza, plan vraćanja Terazijske česme realizovan je tek deceniju kasnije, pod nadzorom stručnog tima Zavoda. Česma je svečano otvorena 12. decembra 1975. godine.
Ili, još nedavna priča sa spomenikom Pobednik. Stručni tim Zavoda preuzeo je veliki i zahtevan posao izrade projekta, a potom i izvođenje radova na rekonstrukciji. Praćene budnim okom javnosti, sprovedene su u delo sve tri faze radova – statička sanacija temelja, konzervatorsko-restauratorski radovi na kamenim blokovima i svim kamenim površinama, kao i konzervacija i restauracija bronzane skulpture koja je imala oštećenja naneta mecima, zbog čega je demontirana i posle nekoliko meseci radova, marta 2020, vraćena na greben Beogradske tvrđave.
Zavod se ponosi i svojom izdavačkom delatnošću, a specijalne uspehe ima takođe u oblasti edukacije mladih i najmlađih. Programi „Nasleđe za decu“ i „Beo kul gradska tura“ omiljeni su već godinama unazad kod gradskog podmlatka. Stvarno, kako reaguju osnovci i srednjoškolci na susret sa istorijom ovog grada i mnogim (ne)poznatim pričama iz njegovih zakutaka povesti i sadašnjeg trenutka?
Časopis „Nasleđe“, jedna od najeminentnijih publikacija iz oblasti zaštite kulturnih dobara, od prošle godine sa nomenklaturom M51 – kao vrhunski časopis nacionalnog značaja, zajedno sa ostalim izdanjima Zavoda nalazi se u digitalnim kolekcijama Kongresne biblioteke u Vašingtonu. Beogradski Zavod prepoznao je značaj edukacije mladih o spomeničkom nasleđu grada, te tako već godinama realizuje dva programa: „Nasleđe za decu“, namenjeno osnovcima, i „Beo kul gradsku turu“, namenjenu srednjoškolcima. Kroz edukaciju od najranijeg uzrasta, deca Beograda treba da nauče da vole svoj grad, jer jedino ako ga poznaju i vole, oni će ga i čuvati i brinuti o njemu. Zavod zato vodi računa da se najmlađima obraća i njima prijemčivim jezikom, razvijanjem aplikacije kviza „Beograd znam da čuvam“ i drugim sredstvima, primerenim uzrastu kojem se u datom trenutku obraća.
Da li smatrate da je dovoljno učinjeno na adekvatnoj zaštiti starih urbanih celina grada Beograda? Posebno kada je reč o Dorćolu, odnosno njegovom najstarijem delu ispod Dušanove ulice?
Od osnivanja Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda 1960. pa do devedesetih godina 20. veka zaštićeno je ukupno 9 prostorno kulturno-istorijskih celina, dok je u periodu od 2017. do 2021. godine utvrđeno 10 prostorno kulturno-istorijskih celina, a prva među njima upravo je Istorijsko jezgro Beograda koje obuhvata najveći deo Dorćola. Ovom odlukom definisane su jasne mere za zaštitu svakog objekta koji treba da se čuvaju, ali i data mogućnost da se gradi na mestima gde je dozvoljena gradnja, naravno po uslovima Zavoda. To zapravo i jeste krajnji cilj zaštite – očuvanje vrednosti, karakteristika, strukture i uloge graditeljskog nasleđa u kreiranju identiteta grada, ali i nesmetani razvoj Beograda u harmoniji sa postojećim vrednostima.
S tim u vezi, da li postoje još neotkrivena blaga Beograda, koja treba preporučiti pažnji njegovih stanovnika i posetilaca? Imate li neku lično svoju želju da određena dobra otrgnete od zaborava i propadanja, i zašto je taj proces ponekad nemoguć ili bar teško ostvariv?
Mnogi naši sugrađani, koji su celi svoj život proveli u prestonici, nisu imali priliku da posete Astronomsku opservatoriju na Zvezdari. Na jednom od uzvišenja Beograda, u Zvezdarskoj šumi, nalazi se mesto koje je spomenik kulture, spomenik tehničke kulture, prirodno dobro i naučna institucija. U poslednjih nekoliko godina obnovili smo gotovo sve paviljone u okviru ovog kompleksa, i nadam se da će na taj način ovo mesto postati vidljivije javnosti. Nikako ne bih zaboravila ni narodno graditeljstvo u prigradskim opštinama, gde imamo bisere arhitekture, od Rančićeve kuće do Kuće porodice Žmurić u Maloj Ivanči, koje žive i svakako predstavljaju značajan turistički potencijal. Vrlo rado spominjem i manastire Kosmaja, a posebno manastir Pavlovac i moje omiljeno mesto – ostatke manastira Kastaljana nadomak sopotskog sela Nemenikuće.
Jedna institucija svakako nije samo tek neka zgrada i kancelarije u njoj, već je u svakom razdoblju njenog doprinosa zajednici živom čine pre svega – ljudi. Vi ste odlučili da ovom monografijom osvetlite i podsetite naše sugrađane na relevantne persone i kolektive koji su Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda gradili i nosili kroz vreme, predajući ga onoj sledećoj generaciji. Fotografije kolega – vaših prethodnika i aktuelnih saradnika – zaista ostavljaju snažan utisak i predstavljaju istinsku ravnotežu fantastičnim slikama kulturnih dobara na teritoriji grada Beograda, o kojima se vodilo računa svih ovih 60 godina za nama. Da li svaka institucija na kraju i pre svega ipak počiva na ličnostima koji je čine?
Pisanjem monografije upravo smo hteli da pored rada institucije, učinimo vidljivijim i ljude koji su ceo svoj radni vek proveli na očuvanju kulturnog nasleđa grada Beograda: arhitekte, istoričare umetnosti, arheologe, etnologe… Naravno, kada znate da su u ovoj instituciji radili jedan Jovan Sekulić, Zoran Jakovljević, Mila Vulović ili Vladimir Brguljan, vrstan pravnik i jedan od prvih stručnjaka u oblasti pravne zaštite spomenika kulture, kao i mnogi drugi, odgovornost svih zaposlenih je velika, ali na njima počiva sveukupna delatnost Zavoda.
Bonus video: Vladeta Janković – Spomenik Stefanu Nemanji premestiti u Đurđeve stupove
Koje je tvoje mišljenje o ovoj temi?
Učestvuj u diskusiji ili pročitaj komentare