Identitetsko pitanje u Crnoj Gori se najjače reflektuje kroz četiri aspekta: nacija, jezik, istorija, crkva. U prethodne tri decenije stvoreni su potpuno oprečni stavovi o istim događajima, ljudima, činjenicama i istorijskim tumačenjima s ciljem da se negira crnogorska nacija ili da se postavi nepremostivi jaz između Srba i Crnogoraca. Slikovito rečeno srpski i crnogorski voz su išli paralelno kroz istoriju i moglo je lako da se preskače iz jednog u drugi i da se menja nekoliko puta tokom životnog veka. Novi narativi žele da postave nepremostivu barijeru.
PROČITAJTE JOŠ:
U Crnoj Gori imamo tvrda krila, uslovno rečeno nacionalnih Crnogoraca (glasači DPS, SDP-a, Liberalne partije, Komite) i nacionalnih Srba (Demokratski front i galaksija malih stranaka), zatim građanski deo društva koji takođe ima svoje unutrašnju podelu na one koji su bliži idejama URA (građanski koncept države baziran na ustavnom patriotizmu) i one koji nemaju nikakav problem sa dvostrukim identitetom, crnogorskim i srpskim, ali i opredeljnjem da Crna Gora bude deo evroatlantskog sveta (Demokrate, Demos i još par manjih stranaka). Interesantno je i da unutar korpusa nacionalnih manjina: Bošnjaka, Albanaca i Hrvata imamo suprotstavljene tabore, ali je činjenica da su oni sa DPS-om imali dugogodišnju koaliciju zasnovanu na postojanju zajedničkog rivala.
Veliku ulogu igraju i civilni sektor, mediji i Mitropolija crnogorsko-primorska (MCP). U Crnoj Gori su nevladine organizacije prilično dobro organizovane i rade odlično svoj posao, od onih koje se zalažu za kreiranje građanskog društva i pravne države kao prioriteta, poput Instituta Alternativa ili Politikona i MANS, i one kojima je tzv. nation-building prvi cilj, poput Cedema, Cemi, Građanske inicijative 21.maj. MCP je godinama institucija u koju građani Crne Gore imaju najviše poverenja.
Na medijskom nebu Crne Gore je prisutno nekoliko medija koji su uspeli u prethodnom periodu da sačuvaju nezavisnu uređivačku politiku i da obavljaju profesionalno novinarski posao. Nije slučajno da su ti mediji, Vijesti, Dan, Televizija Vijesti, najčitaniji i najgledaniji. Pobjeda, RTCG donedavno, Antena M i serija portala poput Analitike, CDM-a i drugih su izrazito na strani tvrde crnogorske struje, dok srpsko tvrdo krilo oslanja na portal “In4s”, Televiziju A1 i beogradske medije koje imaju crnogorska izdanja ili ispostave.
Srpski nacionalizam je mnogo vidljiviji, agresivniji i potencijalno opasniji od crnogorskog u regionalnim okvirima. Međutim, kada se slika fokusira samo na Crnu Goru, posebno u prethodnih 20 i kusur godina, crnogorski nacionalizam je poprilično raširio krila, posebno od kada je barjak “patriotizma” prešao iz ruku liberala u DPS-ovske.
Prvi kamen spoticanja je nacija. Zagovrnici stava da su svi građani Crne Gore, ne računajući pripadnike manjina, nacionalni Crnogorci, pozivaju se na popise stanovništva iz perioda SFRJ. Oni koji tvrde da su komunisti “izmislili” naciju Crnogorac ukazuju na izjašnjavanja građana u knjaževini a kasnije kraljevini Crnoj Gori kada su se gotovo svi izjašnjavali kao Srbi.
Popisi iz 2001. godine, kada je već bila u jeku kampanja za otcepljenje Crne Gore, i 2011. godine kada je Crna Gora već bila nezavisna država, su registrovali cepanje većinskog stanovništva na dve nacije: Crnogorce koji su relativna većina sa preko 40 odsto udela u stanovništvu i Srbe koji čine oko 30 odsto. Kaže se da je Slobodan Milošević vladao dovoljno dugo da stvori predusolove da se Crna Gora otcepi, ali nedovoljno da bi Srbi iščeznuli iz nekadašnjeg drugog oka u glavi.
Među nacionalnim Crnogorcima, ima onih koji nemaju problem sa duplim identitetom pa stoga kažu da govore srpski, da su vernici Mitropolije crnogorsko-primorske (MCP)i da smatraju da su Crnogorci i Srbi zajedno gradili državu Crnu Goru. Takođe, tu su i nacionali Srbi kjoji ne beže da sebe definišu kao Crnogorce u smislu da su državljani Crne Gore i ne smatraju da im je Srbija matica već Crna Gora.
Tvrdo crnogorsko negira bilo kakvu vezu sa Srbima i zastupa tezu da su Crnogorci potpuno autohtona nacija a da su sve priče o Crnogorcima kao pripadnicima srpskog etničkog korpusa rezultat srpskih hegemonističkih aspiracija implementiranih, posle, kako tvrde, okupacije 1918. godine i kasnije “velikosrpske” propagande.
Gde je istina? Kao i uvek, na sredini. Crnogorci i Srbi u Crnoj Gori imaju zajedničko stablo iz koga su se spletom istorijskih događaja, razvile dve grane: jedna crnogorska, druga srpska. Ništa novo i ništa neuobičajeno. Nacije se rađaju razvijaju i razmnožavaju. Primer Nemaca i Austrijanaca je prilično poučan, kao i skandinavskih nacija. Štaviše Karla Velikog jednako prisvajaju današnji Francuzi i Nemci, a Englezi su produkt nemačkih seljaka i francuskog plemstva sa primesom keltskih domorodaca. Italijani su prvo stvorili državu a tek kasnije naciju, više od jednog veka nisu se ni međusobno razumeli, sve dok im u kuće nije ušao RAI.
Austrijska ćesarica Marija Terezija ćerci Mariji Antoaneti, pred udaju za budućeg Luja XVI, narađuje da se u Parizu ponaša kao uzorna Nemica. Mocart nije imao nikakvu sumnju da pripada nemačkoj kulturi, kao što su svi austrijski carevi sebe smatrali Nemcima. Austrijanci su bili Nemci u smislu da su zajedno sa svim ostalim germanskim narodima negovali kult Karla Velikog, Svetog rimskog carstva i govorili nemačkim jezikom. Zatim su istrorijski događaji doprineli, pre svega nacistička Nemačka Adolfa Hitlera, da se Austrijanci definitivno izdvoje iz nemačkog naciona. Zato Austrijanci pretenduju da Mocart bude zaveden kao Austijanac a Hitler kao Nemac.
Crna Gora je opstajala vekovima na kosovskom mitu, na pesmama o knezu Lazaru i Obiliću a ne o kralju Stefanu Vojislavu, Bodinu, Duklji, Balšićima i Crnojevićima. U crnogorskim brdima se guslalo o boju na Kosovu a ne o bici na Tuđemilskom polju. U knjizi “Montenegro, the Crime of the Peace Conference”, američkog diplomate Vitnija Vorena, koju su prvoborci nezavisne Crne Gore citirali kao Bibliju, se navodi da su u Crnoj Gori i Srbiji slavili zajedničku srednjovekovnu prošlost i da su pevali pesme o Kosovu i caru Lazaru kao nacionalnom junaku, uziđavajući ih u temelje svojih države.
Međutim, odnos srpskih vladara prema Crnoj Gori, u poslednjih sto godina, počev od kralja Aleksandra je bio tragično pogrešen i njegovim stopama su išli gotovo svi srpski vlastodršci uključujući Miloševića, Koštunicu, Tadića, Vučića. Ironija sudbine je da je Aleksandar bio unuk kralja Nikole, Miloševićevi roditelji su bili Crnogorci, Vojislav Koštunica je bio okružen ljudima iz Crne Gore (Nikitović, Samardžić, Bulatović, Jočić) a i Tadićev otac je Crnogorac .
Danas Crnogorac i Srbin nisu sinonimi, čak i kada su rođena braća ili kada su otac i sin, majka i ćerka, da ne govorimo o dedi i unuku. To ne znači da je neko od njih zaveden ili izmanipulisan, naprotiv. Pripadanja nekoj naciji je intimno, lično osećanje, na koje svako ima pravo. Ono nije naučna kategorija već jednostavno opredeljenje. Crnogorska nacija je realnost jer postoji par stotina hiljada ljudi koji se tako izjašnjavaju.
Jedan od motiva zaoštravanja aktuelne situacije u Crnoj Gori je popis koji bi trebalo da se održi do kraja godine. Prethodni režim u Podgorici je formalno proglasio Crnu Goru kao građansku državu, ali je na prošlom popisu vodio žestoku kampanju da se građani izjasne kao Crnogorci i da govore crnogorskim jezikom. Lideri iz tzv. srpskog bloka, imajući u vidu da od 2023. godine popisi po evropskim standardima neće predviđati identitetska izjašnjavanja, insistiraju da se popis obavi sa identitetskim pitanjima (nacija, jezik, vera) jer smatraju da su na prethodna dva rezultati bili uslovljeni pritiscima od strane Đukanovićevog režima,
Pitanje jezika je duboko ispolitizovano i dodatno usložnjeno sa dodavanjem dva nova slova u crnogorski jezik. Tako smo došli u apsurdnu situaciju da čak ni oni koji kažu da govore crnogorskim jezikom, počev od predsednika Đukanovića, ne koriste meko “s” i “ž”, kao ni većina medija.
Za razliku od nacionalnog izjašnjavanja, gde su Crnogorci relativna većina, srpskim jezikom govori najviše građana Crne Gore. Uprkos toj činjenici, službeni jezik u Crnoj Gori je crnogorski. Ovde treba podsetiti da je po svom ustavu Crna Gora građanska, a ne nacionalna država Crnogoraca. Favorizovanje jezika kojim govori manji deo građanstva predstavlja, eufemistički rečeno, kontradiktornost sa proklamovanim građanskim ustrojstvom. Srpski jezik je u službenoj uptorebi, i stavljen je u ravan sa jezicima nacionalnih manjina.
Istorija je jedna od najkontroverznijh i najzapaljivijih tačaka u crnogorskom društvu. Svako ima svoje viđenje potkrepljeno odgovarajućim “izvorima” i “nepobitnim činjenicama” i sa isključivim stavom da je druga strana falsifikator ili obmanjivač. Isti događaji se prikazuju na različite načine a isti ljudi u potpuno oprečnim kontekstima, bilo da govorimo o dalekoj prošlosti i Vojisavljevićima, Balšićima, Crnojevićima, Petrovićima ili o Prvom i Drugom svetskom ratu, Jugoslaviji i crnogorsko-srpskim relacijama u poslednjih sto godina.
I jedna i druga strana polažu pravo na zajedničku istoriju, što je ispravno. Pogrešno je što pretnduju da imaju ekskluzivnost koja isključuje ostale. Nacionalni Crnogorci su čvrsto ubeđeni da je Srbija okupirala Crnu Goru 1918. godine i da je Podgorička skupština bila nelegalna i nelegitimna. Ta struja više insistira na Vojisavljevićima, Balšićima i Crnojevićima nego na Petrovićima u tzv. nation-building-u i pored toga što je opšte poznato da nacije, u današnjem obliku, nastaju tek krajem 18. i početkom 19. veka.
Suprotni tabor insistira, kada je reč o vladarima, na Petrovićima, od Svetog Petra Cetinjskog, preko Njegoša i Danila do Nikole. 1918. godinu dožiljava kao nacionalno oslobođenje a za Podgoričku skupštinu priznaje da nije baš bila legalna, ali da je bila legitimna i da je odražavala volju većine građana Crne Gore.
Drugi svetski rat je totalni galamatijas: deo nacionalnih Crnogoraca se diči partizanima, ali i kolaboracionistima Krstom Popovićem Zrnovim, Sekulom Drljevićem i kliče “e viva Montenegro”. Ništa bolje nije ni sa drugim blokom koji u isti koš stavlja partizane, Pavla Đurišića i lokalne četničke komandante koji su takođe sarađivali sa italijanskim okupatorima.
U crnogorskoj istoriji postoje tri izuzetno senzibilne tačke koje oslikavaju tragični usud: Gaeta, Zidani most i Goli otok. Svaki na svoj način, bilo da se radi o izbeglicama posle Prvog svetskog rata koji su sledili kralja Nikolu u izgnanstvu i vladu Jovana Plamenca, preko masakra na slovenačko-hrvatskoj granici u kojem su staradali kolaboracionisti ali mnogo vreći broj nedužnih civila koji nije želeo da živi u komunističkom režimu do Titove čistke protiv “staljinista” u staljinističkom stilu.
Sporenja postoje i oko zastave i himne i tradicionalnog opredeljenja Crne Gore. Ako se baziramo na tim parametrima, DPS pre 15 godina nije obnovio crnogorsku državnost, već je doslovce stvorio novu državu, sa novim znamenjima, novom definicijom većinske nacije, novim geopolitičkim opredeljenjem. Crna Gora kralja Nikole i one rođene 2006. godine gotovo da nema ništa zajedničko: od uređenja, granica, pisma i jezika u službenoj upotrebi, zastave do izbora saveznika i spoljnopolitičkih ciljeva.
Crkveno pitanje je došlo kao poslednje jer je predsednik Đukanović verovao da će pretodni mitropolit Amfilohije, na ovaj ili onaj način, osamostaliti MPC, odnosno izdvojiti je iz Srpske pravoslavne crkve. Mitropolija je pomogla Đukanoviću da pobedi Momira Bulatovića na predsedničkim izborima pre 25 godina i bila je neutralna prilikom referendumskog izjašnjavanja o nezavisnosti Crne Gore. To objašnjava zašto prethodni režim, između ostalog, nije favorizovao većim delom 30-ogodišnje vladavine, kanonski nepriznatu Crnogorsku pravoslavnu crkvu (CPC).
CPC je osnovana 1993. godine a priznata je od strane Republike Crne Gore još 1999. godine, ali nije dobila kanonsko priznanje od Vaseljenska patrijaršije. Takođe, nije uspela da omasovi redove svojih vernika i sveštenstva i percepirana je više kao političko oružje nego kao verska, duhovna institucija. Poglavar CPC Mihailo (Miraš Dedeić) je ekskomuniciran i raščinjen lično od strane vasljenskog patrijarha Vartolomeja zbog teških prekršaja dok je službovao Grčkoj pravoslvanoj crkvi u Italiji. Za verujuće ljude je nepremostiva prepreka da krste decu ili da budu sahranjeni od strane sveštenika koji su ekskomunicirani i raščinjeni od prvog među jednakim patrijarsima pravoslavnog sveta.
Bez Amfilohija, u to nema nikakve sumnje, Crna Gora bi danas bila, uz Estoniju i Češku Republiku, najmanje religiozna zemlja u Evropi. U pomenute dve članice EU manje od 20 odsto ljudi veruje u Boga dok tek svaki deseti se izražava kao pripadnik protestantske ili rimokatoličke crkve. Pravoslavlje u Crnoj Gori je pre Amfilohija bilo u gorem položaju nego katoličanstvo u Češkoj ili protestantizam u Estoniji.
U Jevanđelju po Mateji se diretkno kaže da Hristova crkva nije sagrađena na kamenu, već na Petru, odnosno ljudima. Crkvu ne čine hramovi, manastiri, kapele, već vernici i sveštenstvo. U tom kontekstu je Amfilohije bio kamen obnavljanja pravoslavlja u Crnoj Gori: odgajao je generacije bogoslova, kreirao svešteničku strukturu, obnavljao zapuštene svetinje i gradio nove crkve. Istovremeno, MCP je bila stalno uz one kojima je bila potrebna pomoć, gde nije bilo države tu je bila MCP da pruži ruku: od plaćanja struje, kupovine knjiga za decu, obezbeđivanja životnih namernica a nekad i krova nad glavom itd.
Valja podsetiti da je Mitropolija crnogorsko-primorska direktno učestvovala u stvaranju SPC po završetku Prvog svetskog rata. Mitropolit Mitrofan Ban je predsedavao Svetim sinodom na Cetinju na kome je doneta odluka o ujedinjenju pravoslavnih crkvenih oblasti u SPC. MCP je ugradila sebe u SPC što znači da nije mogla da bude uzurprirana ili okupirana od SPC budući da ju je stvorila. Pokušaj delegitimacije SPC kroz argumentaciju da postoji samo sto godina nema utemeljenje jer je ona direktna naslednica mitropolija i oblasti koje su je stvorile kada su političke prilike bile povoljne. Zar neko može da bude naivan da pomisli da bi Habzburška monarhija i Otomanska imperija dozvolile stvaranje SPC u periodu buđenja nacija u od kraja 18, veka do početka 20. stoleća?
Naravno, crkveno pitanje nije samo duhovno, već i ekonomsko, imajući u vidu prihode koje MCP ostvaruje i posede koje ima u vlasništvu od kojih su neki na veoma atratktivnim i skupim lokacijama, pogotovo na primorju. Borba između Đukanovićevog režima i mitropolita Amfilohija nije imala samo duhovne već i prilično svetovne obrise.
Ne treba potceniti ni uticaj “kosovskog mita”. U odnosima između Đukanovića i Amfilohija je došlo do nepopravljivog raskida kada je Podgorica priznala nezavisnost Kosova 2008. godine. Čitava doktrina MCP i SPC se bazira na “kosovskom mitu”, bez njega one gube svoj smisao i ostaju bez jednog od nosećih stubova. Đukanović je potcenio taj aspekt i na kraju je platio cenu.
Umesto da gradi građansku državu u kojoj će nacionalne podele postati opsoletne i beznačajne, Đukanovićev režim je odrednicu iz Ustava o građanskoj državi koristio kao krinku za vođenje agresivne politike nametanja svog viđenja crnogorstva, istorije, jezika, vere. Od 2006. godine do danas podele su samo produbljene i dva tabora su sve cementiranija i udaljenija jedan od drugoga.
***
Pratite nas i na društvenim mrežama:
Koje je tvoje mišljenje o ovoj temi?
Učestvuj u diskusiji ili pročitaj komentare