1
Na fotografskom okidaču ratnih godina bio je kažiprst ne samo fotoreportera već i komunističkih funkcionera. Pored Vladimira Bakarića, Pavla Gregorića foto-aparat na front nosi i Čedo Kapor, španski borac, komesar Desete hercegovačke brigade. Od fotografskog aparata ne odvaja se ni Ivan Stevo Krajačić dok je general Savo Orović sačuvao negative iz borbi na Sutjesci i Drvaru.
U borbama za oslobođenje Beograda ‘44. poginulo je 15.000 nemačkih vojnika – tvrde istoričari. Kada sam jednog od njih, inače stručnjaka za Operaciju Beograd, upitao gde su toliki vojnici sahranjeni bio je zatečen. Kratko je odgovorio. Ne znam.
Te borbe pokrivaju sa ne više od dvadesetak fotografija koje se, iz godine u godinu, vrte u krug. Tu je i desetak kratkih, filmskih zapisa domaćih i ruskih snimatelja. Da li ste videli ijedan kadar tih borbi koje su snimale nemačke okupacione jedinice: od uličnih borbi do povlačenja?
Nestali nemački filmovi
Teško, jer ih posle oktobra 1944. nisu videli ni Nemci. Prema pouzdanim podacima taj materijal je pod ključem u Rusiji i nije dostupan ovdašnjim istoričarima. Ima ih još. Zadnja pošta, opet: Moskva. Jedan ruski snimatelj dugo je s kamerom pratio Vrhovni štab i Tita. Uz jugoslovenskog maršala bio je češće nego Davorjanka Paunović. Posle Drvara, taj ruski snimatelj vraća se u Moskvu. U Beograd, do danas, nije stigao ni metar njegove snimljene filmske trake.
Bosnom, Crnom Gorom ‘44. uveliko špartaju i britanske i američke snimateljske ekipe. Deo domaćeg snimljenog materijala u tim ratnim godinama prebačen je na obradu i čuvanje u SSSR. Nema više SSSR-a baš kao ni tih vrlo važnih istorijskih dokumenata o Drugom svetskom ratu na prostoru Jugoslavije. Doduše, do istog ratnog materijala teško je doći i u drugim svetskim arhivima poput Londona, recimo. Mnogi od fotografa, reportera, snimatelja stradali su tokom ratnih operacija. Postoji uverenje da se u partizanskim jedinicama tom foto, ništa manje i propagandnom, dokumentu nije pridavao veći značaj. Jeste, ali ni približno koliko tokom Velikog rata: organizaciono, stručno, materijalno, finansijski… Tome u prilog uverljivo govore fotografije i snimljeni materijali Riste Marjanovića ili Samsona Černova.
Nezavisno od te činjenice ne može se prevideti druga. Novinska agencija TANJUG, pri kojoj deluju sjajni fotografi, osnovana je 5. novembra 1943. čak četiri godine pre prve međunarodne fotografske agencije „Magnum“, ukazuje Davor Konjikušić, autor „Crvenog svjetla“ (Kolektor – Zagreb i Fondacija „Roza Luksemburg“ – Beograd). Reč je o najcelovitijoj knjizi posvećenoj jugoslovenskoj partizanskoj fotografiji od 1941. do 1945. godine. Na fotografskom okidaču tih godina bilo je pripravno ne nekoliko fotoreportera, već brojem dve do tri čete. Više od dvesta fotografa, snimatelja nalazi se u Konjikušićevom popisu partizanskih fotografa od ‘41 do ’45. Ima ih još nepopisanih.
Florijan zna sve
Prlikom operacija posebno u većim urbanim sredinama vodilo se računa o konspiraciji, poput završnih operacija za oslobađanje Zagreba 1945. U tim fazama borbe hapšenje od strane nemačkih i ustaških jedinca značil su samo jedno: smrtna kazna, na licu mesta. Ivo Škrabalo u knjizi „Između publike i države“ (Povijest hrvatske kinematografije 1896-1980 „Znanje“ – Zagreb) ukazuje i na slučajeve nekoordinacije, odnosno da do svih snimatelja nije stigla lozinka. Mnogi od njih ostali su nemi na „Florijan zna sve“. Bledi pogled bio je jedini odgovor na lozinku koja nije stigla do štabova svih jedinica NOVJ.
Da se filmske sekcije nađu u stroju operativnih jedinica posebno su zaslužni Radoš Novaković, reditelj, scenarist, profesor, osnivač Ateljea 212. Uz njega i jedan nadrealista – tada u uniformi. Koča Popović. Novakovićev koncept pokretanja filmskih aktivnosti u ratnim uslovima bio je detaljan: od prednosti „šesnaestice“ do programa prizvodnje filmova po četiri najvažnije linije – propagandnoj, kulturnoj, dokumentarnoj i umetničkoj (igrani filmovi, kojima u tim okolnostima nije bilo mesta). Novaković upozorava da bi bila neoprostiva greška ne sačuvati dokument o ovoj borbi. Uz to stvaranjem filmske arhive mogao bi se bez teškoća stvoriti i filmski žurnal. Tu niče klica, uvertira svake posleratne filmske projekcije do 1989. godine – „Filmski žurnal“.
Petar Stambolić bio je prva adresa Novakovićevog pisma. Oprezan, nesklon bilo kakvim iskoracima, sa utabanih ideoloških staza, Stambolić ne odgovara na Novakavićev predlog.
Koča Popović nije pripadao oklevalima ovdašnje ratne i političke scene. Odmah je naredio da se formira filmska sekcija kao poseban odsek Propagandnog odeljenja Glavnog štaba i partizanskih odreda Srbije. Taj uticaj se vrlo brzo proširio i na jedinice širom Jugoslavije. Kočin ne samo čin već i format omogućio je lakšu gotovo nesmetanu prohodnost Novakovićeve zamisli.
„Svileni“ i Stepinac
Kako se i odlukom Vrhovnog štaba uveliko računalo i na filmsku ispomoć, afirmaciju, promociju u inostranstvu deo snimljenog materijala našao se u avionu na Glamočkom polju novembara 1943. Ka tom avionu krenuo je i Ivo Lola Ribar. Njegova pogibija i izgoreli snimljeni materijal iz partizanske dokumentacije epilog su 23. novembarskog dana na tom polju.
Vladimir Bakarić je komunistički funkcioner koji se, van svake sumnje, najćešće sretao sa kardinalom i zagrebačkim nadbiskupom Alozijem Stepinicem: sa Titom, bez Tita, u samostanu ili samici, u izolaciji ili na slobodi, javno, na Tribini ili tajno, ko zna gde 1945, 1946, 1947… Da li je „Svileni“, jedan od Bakarićevih nadimaka, fotografisao Stepinca prilikom tih susreta? Trag sumnje ostaje do danas jer nije prikazana celovita kolekcija ratnih fotografija Vladimira Bakarića.
Bakarić nije bio jedini funkcioner KP koji je koristio fotoaparat tokom rata. Među njima je i predratni visokopozicionirani komunista Pavle Gregorić, zatim Čedo Kapor, španski borac, komesar Desete hercegovačke brigade i fotograf. Od fotografskog aparata nije se odvajao ni Ivan Stevo Krajačić. Sve fotografije i fotoaparat – gle čuda – nestali su u avionskoj nesreći. Savo Orović, prvi general među partizanima bio je brižljiviji. Sačuvao je negative iz brojnih borbi poput one na Sutjesci ili kod Drvara. Mario Faneli, poznati filmski i TV reditelj fotografisao je oslobađanje Beograda i Zagreba.
Ko je Antonije Peraica?
„Meksički kofer“ najpoznatijeg ratnog reporterskog Kapa – Taro, sa skrivenim negativima iz Španskog građanskog rata „putovao je“ od 1939. do 2007. godine. Jedanaest šesnaestomilimetarskih ratnih filmova, splitskog fotografa, Antonija Peraice, snimljenih između 1943. i 1945, putovali su nešto kraće. Skoro 70 godina. Menajali su mesto boravka od kamenice, kamene posude za čuvanje ulja do drugih predmeta i mesta. I u tome nema ničeg čudnog.
Aco Simić, fotograf u Štabu Ravnogorskog pokreta Draže Mihailovića, dugo godina posle rata, još dok je imao foto radnju u Čačku, čuvao je negative u teglama pekmeza. Simić 1945. nastavlja rad na Sremskom frontu u partizanskim jedinicima. Najveći deo njegove kolekcije nalazi se danas u Muzeju Juoslavije. Ime Antonija Peraice navodi Vladislav Bajac u „Hronici sumnje“ (Gepoetika). Peraica je od 1943. bio fotograf i snimatelj Prve proleterske brigade. Pre toga u Večnom i Filmskom Gradu: Rim i Ćinećita, gde radi u njihovim labaratorijama. Pre rata u Splitu je imao Atelje, što mu nije smetalo da snima demonstracije u Splitu na rivi, zbog čega ga hapse I oduzimaju filmove. Posle rata za njegovu ratnu fotokumentaciju zainteresovala se UDBA te je Peraica „zakopao“ filmove i unuci dr Ani Peraici, ostavio amanet: Čuvaj te trake!
Unuka Ana, treće koleno splitskog „Foto ateljea Peraica“ na Peristilu ne samo da ih je sačuvala već i digitalozovala. Među scenama i posledice savezničkih bombardovanja i brojni ratni putevi od Zagreba preko Kotara, na Rijeku, Postojnu, Trst, pa brodom do Senja i onda opet kopnom Korenica, Šibenik, Split, pa drugi događaj u Zagrebu…
– Od 11 filmova nedostaju dva koje je deda pozajmio za neku izložbu i nikada mu nisu vraćeni – objašnjava mi dr Ana Peraica, koja je duboko zaronila u neispitane vode ratnog, snimateljskog rada svoga dede. Doktorirala je na fotografiji i predaje na Dunavskom univerzitetu u Austriji, dok je i gostujuća profesorka na Srednjeevropskom univerzitetu u Budimpešti.
Mnogi od foto-dokumenata iz Drugog svetskog rata tek čekaju da budu otkriveni.
Bonus video: Vuk Vidor – Moje fotografije su surova realnost i umetnost