Piše Ivan Mrđen: Beleške o 1. decembru

Kolega Miloš Cvetković objavio je juče dve fotografije, snimljene u Jajcu, iz istog ugla i na istom mestu. Jednu je u dvorani nekadašnje zgrade “Sokola”, koju su partizani prvo uništili jer je tu bila nemačka kasarna, da bi je za nepune tri nedelje obnovili i preimenovali u “Dom kulture”, snimio 29. novembra 1943. godine Žorž Skrigin i objavljena je u njegovoj knjizi “Rat i pozornica”.

Drugu je fotografska i reporterska legenda (kod “Cvekle” su to vazda bila dva različita umeća i majstorstva) snimio 1993. godine, tokom rata u Bosni: ista sala, iscepane zastave, polomljene stolice, uneređeni zidovi…  “Pola veka od stvaranje te ‘nakaze od države’, kako kažu, silovito smo krenuli u zlatno doba. Neka nam je sa srećom!”, napisao je moj prijatelj iz iz najboljih “Borbinih” dana.

I ove godine su između ta dva istorijska datuma, 29. novembra kad je 1943. rođena druga i 1. decembra kad je 1918. nastala prva zajednička država južnoslovenskih naroda, razbuktala sećanja, polemike, veličanja ideje i osporavanja obe realizacije, sve do potajne nade da “još nije sve gotovo”…

“Prvo je nestala država. Onda je zaboravljena noć u kojoj je rođena. Grad pamte samo mještani ako kojim slučajem prođu pored muzeja Drugog zasjedanja AVNOJ-a. Rijetko ko od tih ljudi koji su stvorili novu Jugoslaviju, čisteći je od fašizma i domaće bagre, ništarija i gamadi, danas ima mjesto u istoriji koju djeca uče. Ponekom još nisu oduzeli ulicu, ali hoće, ne brinite. Temeljni su ovi, ali su bili zauzeti prodajom i uništavanjem onog šta si zatekli kad su počeli da rasturaju Jugoslaviju. Kakva god da je bila bolja je od ovih patuljaka koji tumaraju u istorijskom mraku, svađaju se, ne propuštaju priliku da pokažu da su mali, skučeni u glavi, bez vizije i bolje budućnosti”, napisao je pre tri dana kolega Zoran Kurtović, uz čestitku svima koji se sećaju noći u kojoj je rođena republika Jugoslavija.

Koju godinu stariji Ranko Risojević iz Banjaluke, samo sedamdeset kilometara (ponekad mi se čini, i čitav vek) udaljene od Jajca, napisao je poslednjeg dana novembra: “Juče je bio Dan Republike, sutra je Dan Kraljevine. Sve je to prošlost. Mi o prošlosti jedino i raspravljamo. Sadašnjost je suviše složena, jer svako balkansko pleme ima svoju istinu i svoju interpretaciju”.

Upravo zbog toga je Jasminko Hadžisalihović iz organizacije “Tolerancija Srbije” juče čestitao Dan stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kao dan stvaranja Jugoslavije: “Čestitam svima koji nisu ideološki ostrašćeni, svima koji su voleli i vole svoju državu Jugoslaviju, svima koji se i danas zalažu za neki oblik državne zajednice jugoslovenskih nacija i država, svima kojima je tolerancija, jednakost i ravnopravnost svih građana osnovno načelo zajedničke državne zajednice, svima koji smatraju da zajednička državna zajednica može i treba da opstane jedino kao savez ravnopravnih nacija i država, svima koji su ubeđeni da ta buduća državna zajednica ima smisla samo ako je demokratska i pravno uređena…”

“Moje su i jedna i druga zastava. Moj je i jedan i drugi grb. Moje su i Kraljevina SHS, i Kraljevina Jugoslavija, i FNRJ, i SFRJ. Moj je i neki budući savez država – Sjedinjene Jugoslovenske Države (SJD)”, dodao je Hadžisalihović, uz poklič: “Smrt bandi – sloboda Jugoslaviji!”

Umesto parolama, ovaj kratak pregled beleški o 1. decembru po društvenim mrežama ipak je najbolje završiti mišljenjem uglednog istoričara, akademika Sime Ćirkovića: “Integracija postignuta stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije: Kraljevina Jugoslavija) predstavljala je pozitivan doprinos sređivanju odnosa u jugoistočnom delu Evrope i prevladavanju teškoća proisteklih iz nasleđa osmanskog perioda. Međutim, prednosti takvog ishoda nisu mogle doći do izraza zbog teškoća i slabosti nove države, u kojoj su se namesto starih pojavili novi trajni i duboki problemi.”

“Stvorena na brzinu, bez jasnih ideja i dogovora o budućem uređenju, nova država nije bila ni spremna za stvarnu ravnopravnost. Izlaz iz sve težih sukoba, pre svega sukoba Srba i Hrvata, tražen je između 1929. i 1931. u brisanju nekadašnjih granica i tradicija i u propagiranju integralnog jugoslovenstva, s ciljem da se prevaziđu dotad obrazovane nacije koje su smatrane za plemena jednog troimenog naroda. Nije otuda čudo što Jugoslavija nije mogla da izdrži probu na koju je stavljena u Drugom svetskom ratu” (citirano po knjizi “Živeti sa istorijom”, izdanje Helsinškog odbora za ljudska prava u Srbiji, Beograd 2020.).