0
"Prepustimo svijet ženama, to je najbolje što možemo učiniti. To je dobro i za nas i za svijet."
Slobodan Šnajder, Doba mjedi, Akademska knjiga, 2021.
Prvo srpsko izdanje proslavljenog i već na više evropskih jezika prevedenog romana Doba mjedi podsetiće nas, između ostalog, i na slavno opšte mesto o tome kako je u rukama žena sve bolje. Koliko god teški zadaci bili kompliment, neki od njih su i kletva: žene, kraj sveg svog truda, nemaju moć da okončaju rat.
Književna proza rat slika iz ugla heroja, žrtve i svedoka, mahom opisuje posttraumatska stanja; tek retka dela predoče predtraumatsko stanje. U romanu Doba mjedi Slobodana Šnajdera reč je data nerođenom biću koje ne zna da li će mu nasumičnost istorijskih zbivanja ikad dopustiti da zakorači u život.
Autor Hrvatskog Fausta i brojnih priznatih i prepoznatih dramskih dela piše prozu na temu strašne razvlašćenosti običnog čoveka u upravljanju sopstvenim životom, kao što to ukazuju njegov prvi roman Morendo i zbirka priča 505 sa crtom. Šnajder rat i poratno doba tematizuje kao etički izbor i egzistencijalnu prinudu, opisujući muku lične odluke i nametnutu obavezu kolektivnog pripadanja. „Dok se u Morendu čovjek suočava s religijom i mitom”, u Dobu mjedi je „postavljen sučelice ideologiji i povijesti”, piše Darko Gašparović, što čini dva različito komponovana romana suštinski komplementarnim. Doba mjedi je biografija protagoniste koji, prateći tok Drugog svetskog rata, vreba trenutak da se rodi u svetu koji njegovo rođenje onemogućuje oružanim sukobima, nasiljem, progonom i ostalim obrtima istorije. Veliki deo romana posvećen je seobama, migracijama, nasilnim izmeštanjima koje rat sa sobom donosi, ali značajan deo pripovedanja čini i drama opredeljivanja, ideološkog, političkog, humanističkog i sudbinskog.
Iako posvećena temama ratnog stradanja i smrti u Drugom svetskom ratu i etničkim sukobima devedesetih, Šnajderova proza nikad ne pribegava grafičkom prikazivanju nasilja, već sve mučne scene posreduje vrlo obzirno. Prozna zbirka 505 sa crtom čak samim rasporedom kratkih priča odslikava eskalaciju zla tokom devedesetih, počinjući od još uvek mirnodopskog psihološkog pritiska nad pojedincem drugačije etničke pripadnosti, a završavajući se iživljavanjem nad leševima nakon operacije „Oluja“; jezik i stil evoluiraju, od svedenog izraza i sažetog stila do rafiniranog, knjiškog izražavanja, a kako se lice rata izobličava u sve strašniju masku zveri, jezik se odriče minimalizma i svedenosti, napreduje ka razbokorenom, čak i svesno „raspričanom“ iskazu, snažnije iskazanim mislima i slikama.
Šnajderov romaneskni prvenac Morendo (2011) rat, smrt i ratne zločine smešta u simboličku i vremensku vertikalu od Perikla od kraja dvadesetog veka. Istovremeno heterogen i arhajski monolitan, istovremeno razdiruće karnalan i visoko estetizovan, ovaj nas roman vraća ljubavima i nasilju u vreme Periklove vladavine, da bi se u pripovedanju od mitskog Zlatnog doba došlo do sumraka civilizacije u etničkim sukobima s kraja dvadesetog veka. To je roman o nasilju u čijem je središtu mit o Persefoni i cikličnom smenjivanju dobra i zla, ljubavi i smrti, koje se u svetu odigrava sa surovom pravilnošću s kojom oteta Demetrina kćer svoje vreme deli između podzemlja i života na zemljiRoman počinje paralelnom povešću Persefone i smrtnice Zoe, koje su obe napastvovane i obe predodređene Hadu, da bi njegov središnji deo bio smešten u bolnicu u Hrvatskoj polovine devedesetih, gde se pripovedač, bolnički pacijent, zaljubljuje u Janu iz Čučerja, devojku u stanju kliničke smrti, i raspravlja o životu i smrti najpre sa čestitim primarijusom a potom s njegovim naslednikom, zlodejnikom Mačkom. Morendo je snoviđenje u svevremenost koje može da se čita kao predsmrtna vizija idealne ljubavi u umu umirućeg dok se taj um gasi, a u isti mah veoma specifičan roman o telu onako kako bi se Aleksandar Tišma bavio telesnim mukama i fizičkim stradanjem: roman o telu sakaćenom i onečišćenom, ali ne samo o ženskom, već i o telu muškarca, telu sapetom posttraumatskim stresom i osećanjem krivice, telu mučenom i stradalničkom.
Doba mjedi je porodična istorija sa snažnim autobiografskim impulsom i karakterističnim metatekstualnim zamahom, koja sjedinjuje epski tok i lirski ton. Šnajderov roman je brižljivo komponovan tekst sa lajtmotivima koji se pravilno ponavljaju i prirodno ulančavaju, sa pouzdanom matricom simbola u kojoj se razmatraju sudbina i identitet kao najvažnije nedoumice čoveka dvadesetog veka. Doba mjedi počinje gladne 1769. godine u Nemačkoj, slatkorečivim pozivom na seobu koji porodicu Kempf odvodi u Transilvaniju, bajkoliku zemlju s one strane dobra i zla. Šnajderov auktorijalni pripovedač, dezorijentisan u vremenu i prostoru ali, što je opet paradoksalno, zahvaćen brzacima velike priče svog veka čije smerove i tokove ipak on sam usmerava, sa svoje svevideće margine stiče „žalosni privilegij” sveznanja, ali i dalje strepi da nikada neće osvanuti u životu.
Pripovedač je u Šnajderovom romanu dvostruka instanca: na jednom nivou deli glas sa nerođenima, a s druge strane bez mnogo strasti ali s priličnom dozom empatije komentariše zbivanja. Nerođeni proniču u događaje, ali nemaju nikakvu moć; prema mitsko-religijskoj potki na koju se Šnajder oslanja, u samom trenutnu rađanja nerođeni gubi sve svoje sveznanje i postaje tabula rasa. Nerođeni su, zapravo, jedan kolektiv, zajednica obeležena strepnjom; neki od njih se neće roditi, kao jedna nerođena čiji roditelji i brat stradaju od nemačkih rafala u jevrejskom getu, ispaljenih na njih dok su iskakali iz zapaljenog stana, sa trećeg sprata. Zaborav koji nastupa sa rođenjem simbolički poručuje čitaocu da se znanje o istoriji stalno sistematski potiskuje.
Senka Marić, Gravitacije, Partizanska knjiga, Kikinda 2021; Buybook, Sarajevo 2021.
„Odreže srce i da mi ga u ruke.“
U pitanju je karpuza, srce lubenice, ali i toliko toga drugog: u pitanju su dve žene, Đulsa i Hiba, opora obožavateljka sevdaha i poletna, energična psovačica; jedna često tmurna i oprezna, spremna da deli savete i uvodi zabrane; druga strasna i brza, uvek u pokretu, obožavateljka Italije, za koju tvrdi da je lepa kao slike u dečjim slikovnicama, i da su njena brda kao nabrani zeleni pliš. Između njih je, kao na ledini punoj rupa, rastrzana Mika, najpre devojčica puna pitanja i želje da istražuje svet oko sebe (makar se iza kamene kapije kraj puta umesto Toskane prostirale Gnojnice, mestašce kraj mostarskog aerodroma) a potom samosvesna žena u četrdesetim koja traži svet drugačiji od onog u kom žive njene nene. Dve bake, rođene dvadesetih godina dvadesetog veka, svaka su na svoj način odslužile dug tradiciji, ali obe spremno nude svoje srce i svoju priču kao neki matrijarhalni softver za preživljavanje.
Na koricama sarajevskog izdanja romana Gravitacije videćemo crtež dve devojčice u maniru Paula Klea: pošto pročitate roman o zbunjenoj ali žilavoj ženi koja u vreloj Hercegovini raste iz dva modela uticaja, njihove široke suknje podsetiće na kavez za pticu. Ono što deluje kao lepota u ženskom svetu često je samo komforan zatvor, često je samo ograđen prostor za neumoljivo ograničeno kretanje, no zato Senka Marić nadahnuto i ciljano lirično opisuje osunčan a sapet život u kom se navike i zabrane stalno rvu sa željama i potrebama.
Pre tri godine, ova mostarska spisateljica objavila je roman o izazovu bolesti, o bezbroju bitaka, iskušenja i spoznaja koje je opevala u stihovima iz pesničke zbirke rečitog naslova Do smrti naredne. Senkin prozni prvenac Kintsugi tijela osvojio je regionalnu nagradu „Meša Selimović“ i postao jedan od najčitanijih naslova na prostoru bivše Jugoslavije. Sad Gravitacije kreću u trijumfalni hod po čitalačkim nahtkasnama, zadajući nam svečanu obavezu sapatništva i saradništva. Iskustvo odrastanja u ženu sa obavezama i odgovornostima, sa snovima i slobodom odlučivanja, i pored sve ljubavi i sunca utkanog u nj nije nimalo idilično, jer se odvija u svetu koji devojčicu i prebrzo opominje da ima ispuniti sve svoje ženske dužnosti: da se ima udati, i da ne bi trebalo da prosipa hranu koju jede.
Pored zavičajnih i poetičkih drugarica Tanje Stupar Trifunović, Magdalene Blažević, Slađane Nine Perković i Adise Bašić sa kojima deli teme i nedoumice, Senka Marić hrabro korača opisima opore i opasne ženske svakodnevice. Zanimanje svih pomenutih autorki za rutinom okovane žene nije tek statističko, kao što ni njihovo pripovedanje nije po automatizmu rodno korektno, niti je na prvi pogled osnažujuće: nimalo sentimentalna autorefleksija i lagano, ali uporno raščišćavanje računa postaju okosnica njihovih pripovesti, jer se male noćne gadosti i golemi dnevni bolovi ne mogu okončati nekakvim hepiendom pravedničkog gneva dok god u junakinjama tinjaju nepresušni obziri i blagosti. Ljute i obespravljene žene nikada nisu ogorčene do te mere da će na svet koji ih sapinje ispljunuti sve svoje traume: one radije biraju dostojanstvenu borbu i nakon njen suspregnut, ponosan poraz.
Kintsugi kao tehnika koja polomljeno popravlja tako što tu popravku vidljivo naglasi postao je moćna strategija prihvatanja svega što prošlost jeste. Ova je strategija lepo zbrinuta u prethodnom romanu, jer Senka Marić sa Gravitacijama kreće dalje u preispitivanje sećanja i uticaja koji oblikuju ženu. Njen narativ, iskidan u figure govora i slike sećanja i snova, daje novu dinamiku vezi umetničkog stvaranja sa anatomijom i sa našim iskustvom, jer podseća koliko je naš odnos prema telu kao stecištu energije i repozitorijumu bola krajnje zakomplikovan, u kojoj je meri telo samo po sebi atlas značenja; Senka ide korak dalje u ispitivanju životnih okolnosti u kojima se to telo formira. Iako nema i neće skoro biti knjige koja je kao Kintsugi pokazala u čemu se sastoji autentična i dostižna životna sreća, Gravitacije uverljivo dokazuju da je sreća i svaki izazov kraj kog smo prošli: ona se može pronaći samo u upornom ponavljanju pokušaja da popravimo naprsline, u nastojanju da sprečimo pukotine da premreže naše male univerzume tako što ćemo ih – pažljivo istaknuti i podebljati, tako što ćemo ih uokviriti i opcrtati, tako što ćemo pristati na rasipanje i fragmentarnost sećanja.
Roman Kintsugi tijela završava se odlaskom na Pelješac, gde „bliješti more, plavetnilo koje je sposobno da pjeva”, a „u daljini se naziru otoci, kao ostaci plastelina od kojeg su bogovi pravili zemlju”. I Gravitacije se završavaju plavetnilom i vodom; okončavaju se snom o plavoj haljini i zaronom pod vodu bazena: „Pod vodom ne postoji ništa. Mirno je, bistro kao smrt. Utješno. Želim ostati tu. Izronim.” Voda je osvojena i zauzdana, i sad je beskrajni plavi krug malih i sočnih pobeda.
