Priča da Srbija ponovo planira da izađe na more, ali ovaj put ne tenkovima i pešadijom, nego kompromisom ili bolje rečeno nepristojnom ponudom od strane Sjedinjenih Država došla je iz usta ne neko tvrdokornog desničara, rusofilskog geopolitičara ili “vizionara”, nego kosovskog ministra za evropske integracije Bljerima Reke.
Reka je na sva zvona saopštio da je Srbiji blokiran izlaz na more, jer Crna Gora to sprečava u prodoru na Jadran, kao i Severna Makedonija prema Grčkoj, Egeju i da jedini put je otvaranje stare ideje još s početka 20. veka o izlazu na Jadran preko Skadra.
Reka je posle punih pet godina u upotrebu ponovo vratio ideju da Srbija planira da izađe na topla mora i od kontinentalne i podunavske države postane pomorska. Ova ideja i nije baš sasvim nova i provlačila se kroz poslednju deceniju 19, ceo 20, ali i prvu polovinu 21 veka i ciklično se u zavisnosti od okolnosti vraćala kako ideja-predlog, koja bi mogla da postane realnost.
Od Huma i Duklje do Dušanovog carstva
Koreni srpske države nikli su na tromeđi Duklje, Raške i Huma, blizu same istočne obale Jadranskog mora. Međutim, kako to biva u istoriji prst sudbine umešali neki tokovi, kad su Bugari u 10. veku za par decenija izbrisali prve zametke srpske države. Časlav iz kuće Vlastimirovića, koji je prvo bio bugarski vazal, a onda se odmetnuo od njih i počeo da obnavlja srpsku državu, s tim da je jezgro nove države pomerao je sa morske obale ka unutrašnjosti. Posle njegove smrti 960. godine, teritoriju koju je on osvojio, počela je polako da prelazi među brojne župane, koji postaju kneževi i počinje njihova apsolutna vlast.
Duklja dobija primat kao najjača država u 11. veku pod Stefanom Vojislavom i kasnije njegovim sinom Mihailom, koji će postati prvi srpski vladar sa titulom kralja i koji uspeva da objedini vlast nad tadašnjim svim srpskim zemljama, sa sedištem prema jednima u Ribnici -blizu antičkog grada Duklje ili u Skadru, dok Bar postaje crkveno središte. Pošto je Mihailo dobio titulu iz Rima i prihvatio katoličanstvo, barski nadbiskup je nosio titulu “Primas Srbije”. Dukljanska vlast oslabila je početkom 12 veka, kad počinje da se uzdiže Raška na čelu sa rodonačelnikom Stefanom Nemanjom.
Raška je ubrzo progutala primorske oblasti Duklju i Hum, koje su osvajanjem od strane velikog župana Stefana Nemanje, jezgro države se pomera u unutrašnjost države, ali i versko pitanje dolazi na prekretnicu, pravoslavlje postaje dominantna religija.
Prekretnica u razvoju srpske države usledila je sa preuzimanje vlasti još jednog Nemanjića, Dušana, sina Stefana Dečanskog, koji se i danas smatra najvećim srpskim vladarom. Koji je počeo da utemljuje korene srpske državnosti. Njegovo carstvo prostiralo se na ogromnoj teritoriji. Zahvaljujući njegovoj odvažnosti srpska teritorija se proširila na „tri mora i tri Morave“. Za vreme Dušanovog vladanja njegov uticaj proširen je do obala Egejskog mora i Svete Gore. Srpska država prostirala se na teritoriji Crne Gore, Makedonije, Bugarske, Grčke, Albanije, delova Hrvatske, Bosne i Hercegovine, ukupno 250.000 kvadratnih kilometara. Kad se 1346. proglasio za cara njegova država se prostirala od Dunava na severu do Korintskog zaliva na jugu. Zapadna granica kraljevstva bilo je Jadransko, južna Jonsko, a istočna Egejsko more.
Dušanove dalje ambicije ka osvajanjima novih teritorija zaustavila je njegova iznenadna smrt 1355. godine.
Prodor Turaka i Mlečani
Prodorom Turaka na Balkan i propasti jedne po jedne srpske državice nastale raspadom Dušanovog carstva, završila se i priča o izlasku Srba na more.
Doduše veliki broj Srba ostao je da živi na prostoru pod vlašću Mletačke republike. Srbi su na sve načine pokušavali da očuvaju svoj identite i priznanje srpske crkve, sve do pada Mletačke republike pod vlast Napoleona.
Priča o srpskom izlasku na more aktuelizovana je ponovo rešavanjem takozvanog “Istočnog pitanja”, sa kojim se rešavala sudbina Turske, tj. Balkanskog poluostrva i balkanskih naroda posebno od Krimskog rata kada se na svaki način pokuašao suzbiti uticaj Rusije i njihov izlazak na topla mora.
Rusija je San Stefanskim mirom pokušala da stvaranjme Velike Bugarske pokrije čitav centralni prostor, od Jedrena na istoku, preko Soluna do Kumanova i Vranja na severu sve do Ohrida na Zapadu. Međutim, ovo rešenje ni bilo dugog veka i izmenjeno je Berlinskim Kongresom, kad Srbija dobija teritroijalno proširenje na jug, kao i gradove Niš, Vranje, Pirto I to uz posredovanje Austro Ugarske .
Naš čuveni geograf Jovan Cvijić objasnio je neophodnost izlaska Srbije na more zbog ekonomskog oslobođenja od autrougarske i turske okupacije, da je Srbija opkoljena zemlja, a Srbi uhapšeni narod. Inače po Cvijiću Srbija se geografski nalazi u centru Balkana i na ključnoj trasi drumskih i železničkih koridora koji od juga ka severu i obratno vode preko Moravsko-vardarske doline I ukrštaju se sa Dunavom, a povezivanje sa Crnom Gorom izvelo bi Srbiju na Jadransko more, a sa Bugarskom na Crno More.
Ideja o izlasku Srbije na more nije posustala ni u Prvom balkanskom ratu, Rusija je pred zahtevom Austrije. Tako pristala da Crna Gora odustane od Skadra, a Srbija od izlaska na Jadransko more. Oba ustupka su učinjena u korist stvaranja nove Albanske države. Austro Ugarska štampa posebno se zalagala za objavu rata ako bi Srbija izašla na more. Čak su mobilisali 200.000 vojnika i rasporedli su ih uz granicu sa Drinom u slučaju da Srbija nije odustala od izlaska na more.
Odbijanjem Bugarske da Srbiji ustupi neke teritorije u Makedoniji koje su trebali da dodele Srbiji zbog gubitka dela severne Albanije došlo je do Drugog balkanskog rata. U ovoj priči značajan detalj koji se retko spominje jeste da je jedna poveća naoružana grupa upale u Makedinju koja se srpska tetritorija. Protirivanjem naoružanih grupa opet se mežu vojskom javila ideja da se krene u juriš ka Jadranu, ali je vosjak zaustavljena.
Porazom Austro-Ugraske posle Prvog svetskog rata, zatim spora sa Italijanima, Kraljevina Srba Hrvata i Slovenaca uspela je da izaže na more. S osnivanjem jadranske straže organizacije koja ima jugoslovenski karakter Srbija je dala veliki značaja jadranu posebno što je najviše novca izdvojila za kupovinu jedrenjka Jadran i podmornica, a pre svega serija predavanja na beogradskom Kolarcu gde se govorilo o značaju pomorkse odrbane države. Raspad države i aprilski slom zatekoa je veliki broj Srba ofiira na moru. Neki su svojim herojskim primerima kao poručnik Milan Spasić upisali zlatnim slovima u besmrtne heroje koji su se suprostavili okupaciji Kraljevine Jugoslavije.
Od Kralja Aleksandra, preko Tita do rata 1991.
Završetkom Drugog svetskog rata srpsko stanovništvo je 45 godina uživalo u Jadranu ulažući značajni novac u taj prostor kroz gradnju vikendica, infrastrukture…
Preokret je usledio sa padom komunizma i eksplozijom nacionalizma na prostoru SFRJ. Srpski narod koji je naseljao najveći deo Dalmatsinskog zaleđa od zadarskog zaleža do Šibenika usteo je protiv vlasti na čelu sa Franjom Tužmanom. Usledio je građanski rat kada su uz pomoć JNA srpsko stanoviništi stiglo do Malsenice, ali I osvajanje, karinskog zaliva sa čime su srpske teritorije po prvi put stigle na obale Jadrana.
RSK koja je nastala nikada nije imala razmišljanja o pomorskoj orjentaciji ili razmišljanja u tom pravcu. Karinsko more je smatrano kao turistički potencijal, koji se mogao razviti jednog dana kad stane rat. Međutim ova ideja doživela je slom u Oluji 1995.
Tih ratnih godina posebno dedesetih na lokalnom nivuo se često pregovaralo o razmeni osvojenih teritorija, kako bi tadašnja Republika Srpska dobila izlaz na more, međutim donošenjem Dejtona i ova ideja je zacementirana.
Nekako priča je ponovo obnovljena pre pet godina, kada je Srbija izrazila želju za u uglanjem u Luku Bar posle osamostaljenja Crne Gore, a ta priča je onda stala. Takođe te godine buru u javnosti izavao je bio i tadašnji vladika zahumsko-hercei da se radilo zapravo o zahteu političara u Federciji BiH da se traži međunarodna arbitraža da se od Crne Gore uzme deo teritorije koji pirpada Srbiji.
