0
Kao prosječan čovjek koji gleda na umjetnost, mogu da znam šta je dobro, a šta nije…Neka ti pojedinci stvaraju šta hoće, ali neka to čine na svoj račun. Mi više nećemo davati državne pare, i to milione, za takve slike, ovim rečima Josip Broz Tito obrušio se na "radikalan" slikarski pokret "Beogradski enformel".
Likovna osmorka, koju su činili Mića Popović, Vera Božičković-Popović, Lazar Vozarević, Zoran Pavlović, Živojin Turinski, Branislav Protić, Vladislav Todorović i Branko Filipović Filo, bili su umetnici drugačijih pogleda na svet. Poimanje slikarstva ovih umetnika koje su predstavili Jugoslaviji s kraja pedesetih i početka šezdesetih naišlo je na veliki otpor, a jedan od najvećih kritičara enformela bio je predsednik Josip Broz Tito.
Možda umetnike, čiji je rad predstavljen na izložbi „Beogradski enformel“ koja će do 15. juna trajati u Modernoj galeriji Beograd, Tito nije proglasio za državne neprijatelje, ali koristio je svaku priliku da se obruši na njihovo slikarstvo, a čak i da pomalo preti…
Politička kampanja da se „sredi stanje“ u jugoslovenskoj kulturi otpočela je, kako beleži Vesna Kruljac u knjizi „Polemički konteksti Beogradskog enformela“, na sednici Izvršnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije, kojom je marta 1962. predsedavao Josip Broz Tito. Glavnim zadatkom proglasio je „praćenje upliva negativnih i štetnih uticaja iz inostranstva“.
Tito nije odustajao od svojih napada na kulturu, istakavši septembra 1962. u Narodnoj skupštini da bi ona trebalo da bude „opštejugoslovenska po tematici i socijalistička po karakteru“. Negodovao je i što „kultura konstantno pokazuje niz različitih deformacija, koje je neophodno iskoreniti, a njihove nosioce sankcionisati“.
Kao svedok toga vremena istoričar umetnosti i kritičar Ješa Denegri priseća se da ključna stvar koja je pokrenula odijum u javnosti protiv Beogradskog enformela bio novogodišnji govor Josipa Broza Tita. Predsednika SFRJ naročito je, kako pripoveda Denegri, iznervirala ne samo izložba „Enformel- mladi slikari Beograda“, koju je 1962. godine u Galeriji Kulturnog centra organizovao istaknuti likovni kritičar i profesor Lazar Trifunović, već i još jedna postavka o apstraktnom slikarstvu koja joj je prethodila u Somboru:
– Organizatori kao da su slutili nešto i dali su joj naziv „Likovna jesen, 27 savremenih slikara“, da ne bi u naslovu bilo „apstraktna“. Ali, nije pomoglo – kaže Denegri.
Nema novca za kvazi-dela
I šta je uoči nove, 1963. godine poručio Tito? Iskoristio je Novogodišnji govor za obračun sa „nepodobnom umetnošću“:
„Naročito u književnosti i u umjetnosti uopšte ima mnogo tuđeg, nespojivog sa našom socijalističkom etikom, nečeg što pokušava da sa linije koju je odredila naša revolucija skrene tok našeg razvoja u drugom pravcu. To su razne dekadentne pojave, unesene iznutra“.
I u toj novoj, 1963. godini nastavio je svoje atake, preciziravši na Kongresu Narodne omladine 23. januara da ti „malobrojni, jalovi intelektualci naročito u literaturi, slikarstvu, filmu lebde negdje van socijalističke stvarnosti i nosioci su negativnih uticaja iz inostranstva“. Postavlja i pitanje: „Zar naša stvarnost ne pruža dovoljno bogat materijal za stvaralački umetnički rad“ i dodaje:
„A baš njoj najmanje posvećuje pažnje veliki dio mladih umjetnika. Bježi se u apstrakciju, umjesto da se oblikuje naša stvarnost… O čemu to govori? O bezidejnosti i anarhičnosti jednog, srećom malog djela kulturnih radnika, a i nekih odgovornih komunista i o gubitku kriterijuma šta je dopustivo a šta nije dopustivo u našem društvenom razvitku“.
Istakao je da nije protiv stvaralačkog traženja novog u slikarstvu, jer je to potrebno i dobro:
„Ali sam protiv toga da dajemo novac zajednice za neka takozvana modernistička djela koja nemaju veze sa umjetničkim stvaralaštvom, a kamoli sa našom stvarnošću. Sa umjetničke strane, u modernom slikarstvu ima i značajnih djela, ponekad i trajne vrijednosti, ili takvih koja predstavljaju dekorativnu vrijednost, ali ipak ima onoga što nema nikakve umjetničke vrijednosti. I baš ta djela bez vrijednosti danas su zastupljena na našim umjetničkim izložbama i naturaju se, za skupe pare, raznim ustanovama. Ko je onda kriv što je počela da preovlađuje takva kvazi-umjetnost? Svakako oni koji kupuju takva kvazi-umjetnička djela i troše za njih državni novac, dajući ponekad nagrade. Ako neko hoće da se bavi takvim slikarstvom, ili skulpturom, neka to čini za svoj trošak, zajedno s onima koji zastupaju pravac ultramodernističke, apstraktne umjetnosti“.
Kao neprikosnovenom vođi nije mu bilo jasno kako neko uopšte može da dovodi u pitanje ono što je rekao i usudi se da „grakće zbog njegovog mišljenja o negativnim pojavama u kulturi“.
„Ja nisam odgovoran samo za industrijalizaciju i agrikulturu, jer nisam samo Predsjednik Republike nego i generalni sekretar Saveza Komunista, odgovoran sam pred historijom i narodom za pravilan kurs razvitka naše zemlje…A pored toga, kao prosječan čovjek koji gleda na umjetnost, mogu da znam šta je dobro, a šta nije…I neka ne misle oni kojima se to ne sviđa da ću odustati od onog što sam rekao. i neka ti pojedinci stvaraju šta hoće, ali neka to čine na svoj račun. I ako njihovo djelo hoće da kupi neki privatnik, neka ga kupi. Mi, međutim, više nećemo davati državne pare, i to milione, za takve slike. Ja ću se protiv toga najenergičnije boriti“, odsečan je bio Tito u razgovoru sa članovima Predsedništva Saveza novinara Srbije 6. februara 1963. godine.
Titu nije bilo jasno kako to da tim umetnicima, kako se seća Denegri, naša stvarnost ne nudi ništa drugo, pa „prave te crne, antislike“:
– Podrazumevao je da slika treba da bude odraz stvarnosti, da slikar upija svet oko sebe. I onda je pokušao malo da spusti loptu, poručivši – neka ti slikari to slikaju, ali ne bi trebalo da se za njih odvaja novac. Dakle, neka slikaju, ali država neće dati pare da se njihovi radovi otkupljuju – ukazuje Denegri.
Ne bojte se „lova na veštice“
I sam doživotni predsednik SFRJ pojasnio je tog februara 1963. da je „apstraktni pravac u slikarstvu postao u Jugoslaviji dominirajući“, kao i da su „realisti potiskivani, a nagrade deljene pretežno apstraktnim umjetnicima“:
„Za to, naravno, nisu krivi umjetnici, već oni odgovorni rukovodioci-komunisti kojima je bilo povereno raspolaganje sredstvima i koji su davali nagrade onima kojima ih nisu smjeli davati. Izgleda da je takav stav prema realizmu potekao od onih koji uopšte nisu sposobni da naprave nešto umjetnički vrijedno i koji misle da mogu da prikriju svoje neznanje i da ga prikažu kao veliku umjetnost… Modernizam ima i lepih djela, ali apstraktna slika može da posluži samo kao dekoracija. Apstrakcija može i za to da se upotrebi, ali ona ne može da bude pravac u slikarstvu koji će negirati realističko stvaralaštvo“, ocenio je Tito.
Uprkos verbalnim napadima na apstraktno slikarstvo, prevashodno oličeno u delovanju enformelista, Tito je obećao da neće biti „lova na veštice“, priznavši doduše da je „tu i tamo bilo intervencija“:
„Tim umjetnicima, koji su se orjentisali na apstrakciju zato što je to trenutno vrlo unosno, trebalo bi pomoći da krenu malo pravilnijim putem. Mi nećemo preduzimati nikakve administrativne mjere protiv naših umjetnika, jer bi to bilo suprotno Programu našeg Saveza komunista. Naši umjetnici ne treba da se boje da ćemo mi sada preduzimati neke naročite mjere. To bi bila glupost“.
I iako zaista nije bilo „administrativnih mera“, posle Titovih govora domaća štampa obrušila se na enformel, pa ga tako „Politika“ naziva „pukom fikcijom“, a „Borba“ – „pomodnim kičom“. Naravno, u kampanju protiv enformelne apstrakcije uključili su se i umetnici politički angažovani u umetničkim forumima, partijskim i društvenim organizacijama. Enformel je tako bio tema na sastancima SULUJ-a, Gradskih komiteta, Savezne komisije za ideološki rad, Udruženja književnika Srbije, Komisije za politički i idejno-vaspitni rad…
Na Titove reči nadovezali su se članovi partijskog aktiva ULUS-a, a glavni je bio član „Decembarske grupe“ Aleksandar Luković, optuživši Lazara Trifunovića za „zloupotrebu državnih sredstava i službenog položaja“. Šta mu je smetalo? Pa to što su Mići Popoviću i Veri Božičković na Oktobarskom salonu 1961, odnosno godinu dana kasnije dodeljene nagrade. Još jedan član „Decembarske grupe“ Dragutin Cigarčić optužio je još jednog laureata Oktobarskog salona Živojina Turinskog da je nakon isteka roka za predaju radova zamenjivao i doslikavao svoje radove. Atakovao je i na Zorana Pavlovića, dobitnika Nagrade kritike na Oktobarskom salonu 1962. ustvrdivši da mu je priznanje „namestio“ Lazar Trifunović, profesor, čuveni likovni kritičar i glavni promoter Beogradskog enformela koji im je baš te godine organizovao prvu zajedničku izložbu u Galeriji Kulturnog centra.
Ni Petar Lubarda nije imao lepe reči za „moralno neodgovorne kritičare“ koji su „mlađe autore neargumentovano proglašavali za veličine“.
A iako su Titu, ali i „podobnim umetnicima“ toliko smetale nagrade koje su enformelisti dobijali na Oktobarskom salonu, ili Trijenalu jugoslovenske umetnosti, a naročito otkup njihovih dela, brojke govore drugačije. Predstavnici enformela u periodu od 1960-1964. godine dobili su ukupno 12 nagrada.
I dok izložbe enformela nisu nasilno zatvarane niti zvanično zabranjivane posle Titove „tirade“ u političkim i umetničkim krugovima bile su negativno komentarisane i žestoko kritikovane. Iako enformelistima nije „falila dlaka s glave“, bili su pod velikim pritiskom i maltene nisu izlagali. I ne čudi što je, primera radi, Lazar Vozarević odustao od samostalne izložbe u Salonu Moderne galerije 1963, a tek krajem te godine u Beogradu su održane samostalne postavke Miće Popovića i Branka Protića, kao i zajednički nastup Branka Filipovića Fila i Vladislava Todorovića.
Kao pokret, odnosno celina nikada nisu predstavljali Jugoslaviju na reprezentativnim izložbama u inostranstvu. Zanimljivo je da je prvi umetnik iz ove grupe koji je dobio priliku da nastupi na Venecijanskom bijenalu bio Filo, ali tek 1990. godine. Umesto enformelista protežirani su istaknuti predstavnici „socijalističkog estetizma“.
I koji je epilog obračuna? Od bundžija i kvazi-umetnika enformelisti su postali etablirani. Na kraju se većina predstavnika „Beogradskog enformela“ uključila u zvanične institucije. Vozarević, Protić, Turinski i Pavlović postali su pedagozi na Akademiji likovnih umetnosti, a Mića Popović član SANU…
