1
Sretao sam i portretisao kraljeve, careve, kneževe, najbogatije ljude, ali nikada u svom životu nisam sreo čoveka koji je tako dobro poznavao slikarstvo kao kralj Milan Obrenović, zapisao je u svojoj autobiografiji dalmatinski slikar Vlaho Bukovac. A od Bukovca nema voljenijeg slikara srpskih vladara. U nebesa su ga dizali svi, od dinastija Obrenović i Karađorđević do Josipa Broza Tita.
Otuda izložba „Vlaho Bukovac – slikarstvo neprolazne lepote“, koja će biti otvorena u četvrtak u 10 časova u Galeriji SANU, osvetljava delovanje dalmatinskog slikara (1855-1922) u srpskoj kulturnoj sredini. Slikar ogromnog i vrlo raznovrsnog opusa koji je kroz svoja dela spojio nespojivo – dinastije Obrenović i Karađorđević još 1884. godine izabran je za dopisnog člana Srpskog učenog društva a potom i za počasnog, odnosno redovnog člana Srpske kraljevske akademije.
Izložba, koju čine slikarevi portreti, vladarski portreti, aktovi i žanr scene, pretežno je zasnovana na Bukovčevim delima iz domaćih umetničkih zbirki (Narodni muzej, Spomen zbirka Pavle Beljanski, Galerija Matice srpske, Umetnička kolekcija Dvorskog kompleksa na Dedinju, Muzej Jugoslavije, Medija centar Odbrana, Dom Jevrema Grujića, Muzej rudničko-takovskog kraja iz Gornjeg Milanovca), uz petnaest dela iz regiona (Moderna galerija u Zagrebu, Narodna galerija u Ljubljani, Bukovčev muzej u Cavtatu, Srpska crkvena opština u Dubrovniku, privatne kolekcije).
Uprkos vrlo živopisnom životu, koji je počeo u Cavtatu, nastavio u regionu i Parizu, a završio u Pragu poseban odnos imao je sa najvišim predstavnicima srpske države, od ranih dolazaka na srpski dvor kralja Milana i poslednjih Obrenovića u Smederevu, do kontakata sa dvojicom vladara dinastije Karađorđević.
Autor izložbe, dr Igor Borozan, vanredni profesor na Odeljenju za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu, koji je na postavci radio pune dve godine, priča za naš sajt da je Bukovac vrlo plodan i etabliran salonski umetnik s kraja 19. i početka 20. veka, kada je došlo do prve globalizacije na svetskom tržištu.
– Visoko cenjeni salonski umetnici plasirali su tada svoje slike zarad opstanka na tržištu i zbog konkurencije diljem Evrope, ali i sveta. Stoga i ne čudi što se danas njegove slike nalaze u svim delovima Evrope, Engleskoj, Hrvatskoj. Nemali broj je i u Srbiji i zemljama regiona.
O tome svedoči i naša likovna kritičarka Milena Marjanović:
– Vlaho Bukovac je jedan od najznačajnijih začetnika modernog hrvatskog slikarstva, čiji je popriličan broj dela pohranjen u srpskim muzejima, pa čak i privatnim kolekcijama, i to zahvaljujući prefinjenom ukusu tadašnje srpske elite koja je umela da odabere najbolje onda kada je za to imala priliku.
Osvrćući se na naslov izložbe, Borozan pak konstatuje da je Bukovac zaista bio slikar neprolazne lepote, ali ukazuje i da je njegovo složeno delo trpelo velike preobražaje.
– Bukovac je unikat kada su u pitanju metamorfoze kroz koje je njegova umetnost prošla. Ali, od njegovih ranih radova u Parizu s kraja osme decenije 19. veka, pa do smrti 1922. možemo da zaključimo da je on slikar neprolazne lepote, odnosno kasnije usvojenog koncepta „lar pur lar“- izvanvremenske lepote, posebno lepote ženskog tela. Akt je, čini mi se, vrednost u koju je najviše verovao i tu se najbolje izražavao. Bio je savršeni esteta, a njegovi aktovi zaista nadilaze vreme i prostor i čine srž njegovog opusa – priča Borozan, što potvrđuju i reči Marjanovićeve:
– Vlaho Bukovac je razvijao sopstveni stil, utemeljen na akademskom slikarstvu, impresionizam nikada do kraja nije prihvatio, a simbolizma se samo dotakao. Svojim delom pripada internacionalnoj školi na prelazu iz 19. u 20. vek. Ipak, ono u čemu je pomerio granice slikarstva jesu aktovi.
– Jednim od Bukovčevih remek-dela smatra se „Velika Iza“, ostvarenje iz 1882. godine. Pripada seriji aktova na kojima senzualnost, mladalačku lepotu i putenost postiže finim nijansiranjem boja – kaže naša sagovornica, a Borozan ovu sliku nastalu u Parizu naziva „paradigmom slikarevog salonskog manira“.
Autor postavke objašnjava za Nova.rs da je izložba u Galeriji SANU usmerena na praćenje umetnikovog životnog puta, kroz tri faze. Najpre prvi životni stadijum osvetljava slikarev život u Parizu.
– Kao pariski student (od 1877), u klasi Aleksandra Kabanela, na Akademiji lepih umetnosti, već pre isteka prve godine školovanja izlagao je na čuvenom Pariskom salonu (1878) – podseća Milena Marjanović, dok Borozan Kabanela opisuje kao tada najvećeg autoriteta evropskog slikarstva.
Rođen u Cavtatu, Bukovac se iz Pariza seli u Zagreb kao već priznati slikar, objašnjavaju naši sagovornici:
– Za samo nekoliko godina uspeo je da okupi mlade hrvatske umetnike i utemelji na neki način do tad nerazvijenu hrvatsku umetničku scenu – od brige za slikare, gradnje njihovih ateljea, osnivanja društava. Čak je izgradio jednu vilu- atelje u Zagrebu kakve su imali veliki slikari Evrope koja je trebalo da pokaže njegov status i prestiž – priča Borozan.
Međutim, veliki uspeh za sobom počesto povlači i probleme, sa kojima se suočio i slikar.
– U Zagrebu se zdušno zalaže za osnivanje Akademije lepih umetnosti. Ali, neispunjenje sna, uz nerazumevanje sredine koje mu je prebacivala da svojim slobodoumnim idejama „truje omladinu“, odvodi ga najpre u Cavtat, pa Beč, a zatim u Prag 1903. godine gde dobija mesto profesora na Umetničkoj akademiji – podseća Marjanovićeva.
Bez obzira na probleme sa kojima se suočio ta zagrebačka faza, kako kaže autor izložbe, obeležena je mnogim značajnim slikama:
– Na vrhuncu socijalnog uspeha napravio je velike istorijske, alegorijske predstave od kojih su najpoznatiji monumentalni „Gundulićev san“ ili „Dubravka“, koja je nedavno bila izložena u Zagrebu, a sada u Budimpešti. Međutim, 1898. godine povlači se u rodni kraj, Cavtat. U introspekciji živi naredne četiri godine i počinje da stvara još raskošnije slike, koje bi pripadale post-impresionizmu, ili divizionizmu. Niz sjajnih portreta okupanih svetlošću pravi u tom periodu, ali i niz teških tema kao što su „Danteov ciklus“, ili biser evropskog slikarstva – „Fantaziju“, gde je on prikazan sa svojom ženom i decom odrubljenih glava i koja je uvršćena, zahvaljujući kolegama iz Hrvatske, na izložbu u SANU. A u čuvenom praškom periodu koji je i najduži, od 1903. pa do smrti, negde se smiruje, dobija posao profesora što je bila velika čast i kreće u jednu „ružičastu fazu“ koja ga ponajviše prikazuje kao estetu, čak i porodičnog hedonistu. Tada nastaje niz epohalnih aktova, od kojih je najpoznatiji „Ružičasti san“, koji se čuva u našem Narodnom muzeju, a iz kolekcije je dinastije Karađorđević. Prvi put se sada ova slika, restaurirana pojavljuje pred Beograđanima – kaže nam Borozan.
Bio je, kako ga opisuje naš sagovornik, živopisna, energična ličnost, čovek poznoromantičarskog duha koji je stalno u kretanju, koji je odlazio i u Južnu Ameriku, a u San Francisku stekao prve školske pouke o slikarstvu. Međutim, bio je i srpski akademik:
– Njegov doprinos za naše tlo je u istorijskim okvirima ogroman. Od samih početaka vezan je za srpsku sredinu. Još 1882. dobija poziv da dođe na srpski dvor i tada nastaje monumentalni portret Kraljice Natalije, uistinu najlepši ženski portret pogotovo vladarski, kada je naša sredina u pitanju. Svakako spada u vrh tadašnjeg evropskog slikarstva. Naročito lep kontakt ostvario je sa kraljicom Natalijom, o čemu i piše u svojoj autobiografiji. Opisuje koliko je bio lepo primljen na dvoru, koliko mu je bilo ugodno, jer ga je srpski kraljevski par sa puno poštovanja dočekao. Nažalost, mali portret kralja Aleksandra Obrenovića iz tog perioda nije sačuvan. Tada čak radi i jedan portret Laze Lazarevića koji je takođe izgubljen, ali je nama poznat po jednoj arhivskoj fotografiji. To je bilo prvo etalbiranje u srpskoj sredini, koje mu je donelo i mogućnost da postane član Srpske akademije – priča Borozan.
Vlaho Bukovac – Queen Natalija Obrenovic, 1882 #VlahoBukovac #CroatianArt #Art pic.twitter.com/PbYe2BL2hr
— Ivana Lepojev (@ivanalepojev) October 26, 2013
Dinastički prevrat nije ga sprečio da ponovo dođe u Srbiju 1903. godine.
– Kao potvrđeni evropski slikar, ali poznat i u srpskoj sredini radi i portret kralja Petra Karađorđevića koji postaje njegov kanonski portret koji je najviše puta litografisan. I dan danas kada zamislimo kralja Petra zamislimo Bukovčev portret. Kasnije će opet dolaziti u srpsku sredinu, a jedna od poslednjih slika koju je uradio 1922. godine jeste portret kralja Aleksandra Karađorđevića, jedan sedeći, nonšalatni viteški portret. A i ranije 1901. takođe dolazi na dvor Obrenovića i slika tada u Smederevu izuzetne portrete kralja Aleksandra i kraljice Drage. Nažalost, portret kraljice Drage je izgubljen, ali fantastučan je portret kralja Aleksandra u prirodi, što je retkost za vladarske portrete, jer se oni obično slikaju u ceremonijalnim pozama, reprezentativnim prostorima. Ovo je izlazak u prirodu sa Aleksandrom i otuda unikatan. Dva puta je radio za Obrenoviće, u dva perioda, a potom i za Karđorđeviće dva puta tako da je njegovo istorijsko mesto veoma značajno. Takođe, slikao je i veliki broj srpskih intelektualaca, bogatih građana po primorju, poput elitnih porodica Opujić, Nešković…
Milena Marjanović ocenjuje da je Bukovac presudno uticao na generaciju mladih hrvatskih ali i srpskih umetnika:
– Te umetnike je rado primao u svoju klasu, kao što su: Jovan Bijelić, Stojan Aralica, Milan Konjović, Kosta Hakman, Ivan Radović… Na predavanjima im je isticao značaj crteža, promišljenog poteza i svetlosti. Užasavao se „grdoba“ kubizma i futurizma, uz reči: „Mnogi vole slikati dušu koju ne vide, a ne znaju naslikati glavu koju vide“. Naravno, portretisao je kraljicu Nataliju, kralja Milana i prestolonaslednika Aleksandra Obrenovića, kao i Dragu Mašin, zatim Karađorđeviće, kralja Petra i kralja Aleksandra. U knjizi „Moj život“ koja je u Beogradu objavljena 1925. godine zapisao je: „Sretao sam i portretisao kraljeve, careve (Franju Josifa), kneževe, najbogatije ljude, ali nikada u svom životu nisam sreo čoveka koji je tako dobro poznavao slikarstvo kao kralj Milan“ – podseća Milena Marjanović.
No, da ga nisu voleli samo članovi kraljevskih porodica, već i drug Tito, otkriva nam Borozan:
– Recepcija koju je imao u vreme vladavine Tita je veoma značajna. Bukovac je bio jedan od najomiljenijih slikara Josipa Broza Tita. Neke njegove slike koje će se naći na izložbi, poput „Bele ropkinje“ nisu poklanjane svetskim državnicima zahvaljujući Titovoj intervenciji. Lično je zabranio da te slike idu iz zemlje. Od kraljice Natalije Obrenović, preko kralja Aleksandra Obrenovića, kralja Petra Karađorđevića, kralja Aleksandra do Tita nema voljenijeg slikara srpskih vladara od Vlaha Bukovca. Nije ni to malo. A Bukovac se veoma pozitivno izrazio o životu u Beogradu. Ovaj grad je jedno od retkih mesta o kome se afirmativno izražavao. Pisao je u svojoj autobiografiji kako su se neke od ključnih životnih i lepih epopeja desile ovde. U superlativu je govorio o Beogradu, prijemu ovde, povezanosti kulturnoj i jezičkoj sa našom sredinom. Možemo ga tako nazvati i našim slikarom, jer nijedan srpski slikar nije u kontinuitetu slikao srpske vladare kao on – zaključuje Igor Borozan.
Za kraj Milena Marjanović otkriva i kako je čuveni akt „Velika Iza“ završila u Spomen-zbirci Pavla Beljanskog, gde se i danas nalazi:
– Diplomata Pavle Beljanski kupio ga je na aukciji u Parizu 1929. godine pod imenom „Odaliska pri toaleti“, pošto je Paja Jovanović odustao da je nabavi za našu kraljevsku kolekciju. „Veliku Izu“ mladi slikar Bukovac izložio je na Pariskom salonu 1882. godine i osvojio Zlatnu medalju. Bukovcu je za „Veliku Izu“ uzor bila Maneova „Olimpija“, ali u poređenju s njom, naša je upadljivo izazovnijih oblina, rečju kipti od erosa!
