2
Izložba “Lazar Vujaklija: Protest prema sebi” u Muzeju naivne i marginalne umetnosti u Jagodini, biće otvorena 16. decembra u 18 časova.
Piše: Nikola Marković
Realizovana povodom 40 godina od njegove poslednje samostalne izložbe i tri decenije od smrti, izložba i prateći katalog otvaraju prostor za nova čitanja Vujaklijinog jedinstvenog stvaralačkog jezika u svetlu savremene istorije umetnosti.
O umetniku koji je ostavio značajan trag u istoriji umetnosti ovog prostora i revalorizaciji njegovog dela, razgovaramo za Nova.rs sa Vladimirom Kokorušem, koji je kustosirao izložbu zajedno sa Danicom Đorđević Janković.
Predstojeća izložba sadrži 170 radova u najrazličitijim formatima, iz dvadesetak različitih institucija. Kako je tekao proces prikupljanja radova i selekcije? Šta vam je kao kustosima bilo najvažnije da istaknete unutar ovog retrospektivnog konteksta?
– Izložba “Lazar Vujaklija – Protest prema sebi” zamišljena je kao prvi institucionalni sveobuhvatni, retrospektivni prikaz opusa ovog izuzetno značajnog umetnika, koji je sa svojim jasnim i autentičnim likovnim jezikom imao bitnu ulogu u oblikovanju likovne scene druge polovine dvadesetog veka. Procesu prikupljanja radova prethodilo je iscrpno istraživanje umetnikovog opusa, kao i muzejskih i galerijskih fondova. Cilj je bio prikazati što veći broj radova na jednom mestu, kao i različite tehnike u kojima je umetnik stvarao, kako bi publika imala priliku steći sveobuhvatan uvid u impresivan opus. Postavka takođe pored izloženih radova obuhvata i audio-vizuelni materijal kojim se dokumentuju i predstavljaju manje poznati ili teže dostupni radovi, poput brojnih murala, enterijera, kao i jedine sačuvane skulpture koja se nalazi u krugu fabrike Prvi maj u Pirotu.
Rad Lazara Vujaklije često je sagledavan u kontekstu ekpresionizma i simbolizma. Kako vi vidite njegov odnos prema ovim umetničkim pravcima?
– Istoričari umetnosti i likovni kritičari su oduvek težili da određene pojavnosti na umetničkoj sceni svrstaju u određene okvire. Međutim, Lazar Vujaklija je jedan od onih umetnika koji izmiču klasifikacijama. Njegova umetnost je umetnost simbola, oblika i boje. Sam umetnik je pokazivao izraženu odbojnost prema kategorizacijama nazivajući “izme” bespotrebnom petljancijom.
Decembarska grupa postojala je od 1955. do 1960. godine, i proklamovala je „raskid sa dogmatskom estetikom socijalističkog realizma“. Kako sagledavate doprinos Lazara Vujaklije radu ove umetničke grupe?
– Članovi Decembarske grupe su početkom druge polovine dvadesetog veka bili nosioci promena nastalih nakon definitivnog raskida sa estetikom socrealizma. Međutim, iako su bili članovi iste grupe, njihovi estetski pogledi su bili u potpunosti različiti. Individualan pristup u traganju za sopstvenim stilom predstavljao je doprinos svakog umetnika pojedinačno. Za razliku od Lazara Vozarevića i Aleksandra Tomaševića, koji su za polaznu tačku imali srpsko srednjovekovno fresko slikarstvo, Lazar Vujaklija uzima srednjovekovne stećke kao polazište na kojem gradi svoju ličnu umetničku azbuku.
Uvodni tekst izložbe sugeriše da je Vujaklijin rad nedovoljno istražen. Imajući u vidu da je njegov rad bio adekvatno valorizovan, barem u ranim fazama karijere, čime se može objasniti eventualno kasnije zanemarivanje njegovog dela iz perspektive kritičarske recepcije, odnosno proučavanja u kontekstu istorije umetnosti ovih prostora?
– Krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina pojavljivao se sve veći broj kritičara i istoričara umetnosti koji su osporavali Vujaklijin plastični jezik zasnovan na srednjovekovnom nasleđu. Zamerano mu je stalno ponavljanje likovnih obrazaca bez radikalnijih promena, te zalasci u manirizam i dekorativnost. Vujaklija se dosta teško nosio sa novonastalom situacijom, tih godina prestao je da daje nazive svojim delima. Kulminaciju nezadovoljstva predstavlja umetnikovo povlačenje poklona Muzeju grada Beograda u vidu 163 dela. Pretpostavlja se da je mnoga dela i uništio. Razloge ovome možemo tražiti u razilaženju Decembarske grupe, nakon čega umetnik više nije imao kontinuiranu podršku i afirmaciju kolega, ali i u političkim strujanjima tog vremena.
Kao poseban kuriozitet u njegovoj biografiji ističe se prvi beogradski mural. Koliko se zna o kontekstu u kome je taj mural nastao – gde se nalazio, da li je bio naručen, i kako ga je autor koncipirao i zamislio?
– Izložbom obeležavamo, između ostalog, i 55 godina od nastanka prvog beogradskog murala, koji je Lazar oslikao davne 1970, mnogo pre nego što je savremena ideja ulične umetnosti kod nas postojala. Nalazio se na Bulevaru revolucije, odnosno današnjem Bulevaru Kralja Aleksandra. Mural je bio oslikan na uličnoj fasadi male knjigovezačke radnje, čiji je vlasnik bio umetnikov prijatelj. Zamišljen je kao poklon sugrađanima, a činili su ga dobro poznati motivi iz umetnikovog registra simbola poput ptica, sunca, glave sa ispruženom rukom. Za potrebe izložbe, umetnica Darinka Pop-Mitić je oslikala repliku prvog beogradskog murala.
Koja su to „nova čitanja“ Vujaklijinog rada iz današnje perspektive i koliko su ona vezana za rekontekstualizaciju i revalorizaciju njegove veze sa art brutom?
– Pomalo nespretnu odrednicu da je delo Lazara Vujaklije u pojedinim fazama na pragu art bruta dao je Miodrag Protić. Međutim, ako uzmemo u obzir Dibifeovu odrednicu art bruta, kojom se i sam Protić vodio (“Pod tim podrazumevamo dela od lica koja nije dotakla umetnička kultura, kod kojih je dakle mimetizam suprotno onome što se dešava kod intelektualaca, igra malu ili nikakvu ulogu, tako da njihovi autori izvlače sve… iz svog sopstvenog fonda, a ne iz kalupa klasične umetnosti ili umetnosti koja je u modi”), imajući u vidu Vujaklijin stalni kontakt sa umetnošću, te poduke koje je dobijao od Petra Dobrovića, sve to govori u prilog tome da izrečena tvrdnja nema utemeljenje i da je klasifikacija njegove umetnosti u domenu art bruta neosnovana.
Novo čitanje Vujaklijinog rada se tumači kroz anticipaciju dekolonijalnog diskursa, kao odlučan otpor zapadnocentričnim formulacijama umetnosti. Vujaklija u tom pogledu pravi epistemološki obrt, okreće se srednjovekovnim stećcima i arhaičnim oblicima stvarajući most između prošlosti i savremene umetničke autonomije. To nije povratak tradiciji već kritički anahronizam, u kojem umetnik koristi prošlost za preispitivanje sadašnjosti.
