0
Biću sretan kad se svi Srbi i Hrvati budu osjećali jednim narodom, rekao je Ivan Meštrović 1911. godine.
Nedavno završena izložba skulptura Ivana Meštrovića iz zbirke Narodnog muzeja u Beogradu podsetila nas je na nedosanjani san ovog velikana – Vidovdanski hram.
Radovi iz ovog ciklusa, od kojih je deo izrađen i u bronzi ili kamenu po gipsanom modelu, izlagani su svuda u svetu: na izložbi bečke Secesije 1910, na Međunarodnoj izložbi u Rimu 1911, u okviru Bijenala u Veneciji 1914, na postavci priređenoj u Muzeju Viktorije i Alberta u Londonu 1915… Meštrović je, inače, bio prvi živi umetnik koji je izlagao u ovom londonskom muzeju kao i u Muzeju Metropoliten u Njujorku. Ogist Roden nazvao ga je „najvećim fenomenom među vajarima“ a Gertruda Štajn „novim Mikelanđelom“.
Ovaj zvezdani put kao da je bio davno ispisan i utaban, gotovo neizbežan za jednog dečaka tako raskošnog talenta.
Rođen je 15. avgusta 1883. i Vrpolju u Slavoniji, gde su njegovi roditelji jedno vreme boravili zbog posla, a odrastao je u Otavicama kod Drniša. Od malena se bavio rezbarenjem drveta, modelovanjem u glini, crtao je i čak pisao pesme u desetercu.
„Selo Otavice nalazi se na Petrovom polju, na koje se nadovezuje Kosovo polje. Ta oblast naziva se Dalmatinsko Kosovo. Meštrovićevi preci tu su se doselili u drugoj polovini 17. veka iz Bosne i Hercegovine, kada je deo naroda iz tih krajeva zbog teškog života pod Turcima prešao na teritoriju Mletačke republike“, piše muzejski savetnik Vera Grujić, autorka izložbe u Narodnom muzeju u Beogradu, u pratećem katalogu.
Potom citira Dimitrija Mitrinovića, filozofa, esejistu i likovnog kritičara koji je u „Bosanskoj vili“ od 15. maja 1911. objavio članak o Meštroviću: „Negdje na dodiru Dalmacije sa Bosnom i Hrvatskom, mali Ivan rastao je baš tu (…) na doticaju triju zemalja našeg plemena, pod neposrednim moćnim utjecajem nacionalnih tradicija, kršćen u katoličkoj crkvi, potičući, nazad dva ili tri koljena, od vjernika pravoslavne crkve, vjernika među kojima je bilo i poturčenih, i sve je to predestiniralo njegovo snažno rasno osjećanje i duboku nacionalnu religioznost“.
U kraju iz kojeg je potekao Meštrović, narodne epske pesme sastavljene u desetercu obično su se prenosile usmenim predanjem. I sam je kao dečak pisao svoje pesme u ovom formatu.
„Naučio je čitati – sam od sebe, ne idući u školu, nego sravnjujući riječi i slova u Vukovoj ‘Pjesmarici’ sa onim stihovima što ih znađaše na izust! Njih je učio od guslara i pjevača, u dugim zimskim noćima punim bijede i fantazije, nada u bolju budućnost i davnih uspomena nacionalnog predanja o slavi i nesreći koje su minule“, piše dalje Dimitrije Mitrinović u „Bosanskoj vili“.
Nije poznato da li je Ivan Meštrović pohađao neku osnovnu školu. Prvo umetničko obrazovanje sticao je od 1900. u kamenorezačkoj radionici Pavla Bilinića u Splitu, išao je na večernji tečaj kod profesora Realke Bezića, potom iste godine otišao u Beč u atelje vajara Ota Keniha, a 1901. upisao prestižnu Akademiju likovnih umetnosti u tom gradu gde je do 1906. učio vajarstvo i ahritekturu. Kada je diplomirao postao je redovni član bečke Secesije, pokreta kojeg je osnovao Gustav Klimt a koji je nastao kao protivljenje preovlađujućem akademskom realizmu i istoricizmu, kao potreba da umetnik ima slobodu da nesputano radi onako kako oseća i označio formalni početak moderne umetnosti. Secesionisti su bili inspirisani su antikom i grčkom mitologijom, prirodnim oblicima i strukturama i, generalno, zakrivljenim linijama.
Meštrović je prvi put došao u Beograd 1904. da uradi potret Petra I Karađorđevića i učestvuje na Prvoj jugoslovenskoj umetničkoj izložbi, uz još 95 autora iz Srbije, Hrvatske, Slovenije i Bugarske. Od 458 izloženih radova Meštrović je predstavio četiri. No, važnije od samih eksponata bila je ideja o kulturnom ujedinjenju južnih Slovena sprovedena u delo pre političkog ujedinjenja u zajedničku državu.
Dve godine kasnije, 1906, sa zemljakom i kolegom umetnikom Paškom Vučetićem, koji je od 1903. živeo u Beogradu, posetio je Topolu.
„To mi je potvrdilo moju prvu impresiju o istovjetnosti seljaka kod nas i u ovim stranama. Ponašanje, običaji, sve je bilo isto kao i govor, i to daleko više nego u Beogradu. Ovdje, u srcu Šumadije, primjetio sam isti naglasak kao u mom kraju… Neke starije žene su imale odijela i bijele velike okruge oko glave, kao naše seljakinje iz Dalmacije i Hercegovine“, piše Meštrović u svojim memoarima „Uspomene na političke ljude i događaje“ (1961).
Još pre nastanka ideje o Vidovdanskom hramu Meštrović je imao viziju koja ga je vodila u tom pravcu što se vidi na reljefima „Umjetnik naroda moga“ (1905) i „Zidanje Skadra“ (1906). Na ovom prvom prisutni su motivi gusala i slepog guslara, simbola kolektivnog pamćenja i patriotizma.
„Meštrović je odrastao u kraju gde se uz vešto izrezbarene gusle pevalo u kući ili prilikom narodnih okupljanja. Lik slepog guslara, kao čuvara i prenosioca kosovskog zaveta, imao je važno mesto u koncepciji Vidovdanskog hrama“, piše kustoskinja Vera Grujić.
Iako je i ranije razmišljao o velikom poduhvatu kakav je ovaj hram, prema sopstvenom priznanju, dovoljno jakim za realizaciju osetio se tek 1908. nakon aneksije Bosne i Hercegovine od strane Austrougarske, „kad je izgledalo da je naša narodna katastrofa potpuna i da je sudba naše rase zapečaćena, na vrhuncu naše narodne nevolje i u groznici koja nas je sve tresla“.
Kada se iz Beča preselio u Pariz 1908. počeo je da radi prva dela, nekad i po 16 sati dnevno. Hteo je da predstavi snažna patriotska osećanja utkana u biće naroda kroz vidovdansku ideju rodoljublja i žrtvovanja za slobodu, čije je otelovljenje bio car Lazar.
U razgovoru sa jednim novinarem u Londonu 1915. ovako je to objasnio:
„Nego, kako da vam to ukratko ispričam, kada je to čitava istorija jednoga naroda, njegovih stradanja, muka i poniženja i u isto vrijeme simbol njegova ponosa i izvor nade. Vama će biti čudne ove skoro protuslovne riječi i pitati ćete se: otkud u propasti nada i u poniženju ponos? Nego baš je to ono zagonetno što mi osijećamo a ne možemo protumačiti: da se umire rađanjem a umiranjem rađa, u poniženju uzvisuje.
Kosovo je trnova kruna u stradanju jugoslovenskoga naroda i u njemu je narod simbolisao sve svoje muke na njegovom mučeničkom putu kroz vijekove. Oko toga simbola se skoncentrisala ponajljepša i najbolnija mašta naše slavenske narodne duše, tako, te je kosovski događaj nafatalniji i u isti mah najsvečaniji. U cijelom jugoslovenskom narodu, kad se pomene Kosovo, svakomu prođe jeza kroz tijelo, legne jedna duboka tuga na srce a neko uzvišeno čuvstvo siđe mu u dušu, koja ga spaja s nebom. Svaki vjeruje da je njegova rasa kobnoga Vidovdana na Kosovu polju ispila najgorčiju čašu za slobodu i za ljubav Boga svjetlosti i pravde, koji neće zaboraviti preveliku njegovu žrtvu, nego će mu dati svoju pravdu i pomoć da uspostavi njegov oltar. (…)
Nego, taj je događaj bio i najsvečaniji i gest Cara Lazara najdostojanstveniji i proročki za naš život i naše oslobođenje. Toga dana je narodu bilo pokopano carstvo i sloboda ovoga svijeta, ali ga je taj udes spojio sa vječnosti.
Tu, na Kosovu, se je njegov car, noć prije bitke, s Bogom razgovarao i privolio nebeskom carstvu, kao jedinom vječnom carstvu, da za njim i po njemu i njegov narod vječan postane.
I zaista je sva vojska slijedila svojega cara i pošla s njime i izginula s njim, sve do posljednjega, za ljubav vječnoga carstva. Ostao je samo jedan vojnik od te svete vojske kome su Turci oči iskopali, da bude kao simbol pogaženoga naroda koji je imao da luta po tmini ovoga svijeta.
Taj vidoviti slijepi guslar nije vidio sjaj ovoga svijeta nego njegove muke, ali je zato vidio sjaj pravde i vječnoga svijeta. (…)
Narod je slijepcu-guslaru vjerovao, pjevao je njegove tužne pjesme i tješio se njima; slušao je slijepca i slijedio stoljećima svoga Cara u umiranju za pravdu i slobodu, tako te se vojsci kosovskoga cara ne zna broja, datuma ni mjesta kad i gdje je koji poginuo. Njegova vojska broji na milione. Svi jugoslavenski mučenici od Kosova do danas i sav jugoslovenski narod jesu vojnici Cara Lazara.
Zato ne treba da pitate: koje je godine Car Lazar vladao, kad je njegova vojska izginula i dokle mu se država prostirala, jer on neprekidno vlada u duši jugoslovenskog naroda, a carstvo njegovo se rasprostire dokle se rasprostire njegov narod, a njegovi vojnici i saveznici su svi pravedni ljudi gdjegod ih ima“ (prema: I. Meštrović, M. Ćurčin, Meštrović, Zagreb, 1933, 12-13).
Prva vajarska dela iz Kosovskog ciklusa nastala su samo dve godine pošto je Meštrović završio Akademiju, u periodu kada je još tragao za sopstvenim izrazom. Divio se Mikelanđelu, a od savremenika je poštovao ono što su radili Lederer, Klinger, Hildebrand, Majol i Burdel, dok je inspiraciju za Vidovdanski hram, moguće, pronašao i u važnim nacionalnim spomenicima u eklektičnom stilu iz tog perioda poput Rodenovih „Vrata pakla“ u Parizu ili „Bitke naroda“ Mecnera i Šmica u Lajpcigu, navodi kustoskinja Vera Grujić.
Prisutni su i uticaji umetničkih stilova prošlosti, naročito na skulpturi sfinge, svakako neobične pojave u našoj umetnosti. Ovo nije naišlo na opšte odobravanje. Političar, slikar i likovni kritičar Moša Pijade, ovako je opisao radove u delu „O umetnosti“ iz 1919:
„Kao moderan umetnik koji se bori protiv jedne tradicije, a koji zbog toga uzima u tuđih i mrtvih naroda više tradicija on radi karijatide i sfingu na asirsko-egipatski način, ’borce’ i ’Kosovku devojku’ na grčki, dok su ostale figure, Marko, Miloš i žene mešavina modernog perverziteta i asirizma“.
Pijade je smatrao da te skulpture prestavljaju raskid sa tradicijom i da to nije nacionalni stil jer nije u duhu srpsko-vizantijske umetnosti.
Jedina figura predstavljena samo kao muški torzo, bez glave, je Banović Strahinja, „ličnost koja je ušla u dušu naroda ne samo po svojoj hrabrosti i snazi već i zahvaljujući moralnoj jačini i plemenitosti. Ova skulptura, čija lepota na simboličan način svedoči o tome kako ga je umetnik video kroz narodnu pesmu, predstavlja jedno od remek-dela jugoslovenske skulpture“, ocenjuje autorka izložbe.
Miloša Obilića prikazao je „u violentnom pokretu, kao prirodnu silu, sa licem punim srdžbe i odlučnosti“.
Glava „srditog junaka“ Srđe Zlopogleđe, visoka oko jednog metra, verovatno je zamišljena kao deo cele figure.
Posebno je dirnula Dimitrija Mitrinovića:
„Nikad mi srce nije zakucalo srpskije, i nikad nijesam poraznije osjetio svetinju osvete, koja će bestidnike zviznuti sverazorno kad iz naše krvi progovore ovaki Meštrovićevi Zlopogleđe, živi, od mesa, od zemlje žive; Meštrovićev Zlopogleđa ćuti, ali ćuti užasno, iako je bez duše, od sadre, od mrtve zemlje. Meštrović je prorok, i ko ga ne shvaća kao proroka, taj ga ne shvaća; taj nema ni moralno pravo da uživa u njegovoj umjetnosti. I evo čega je on prorok: vaskrsenja našeg naroda; našeg cijelog, srpskog i hrvatskog. Meštrović vjeruje da će se njegov Srđa roditi, među nama, i on hoće da taj Srđa ima dušu njegovog Srđe, i ko osjeća Meštrovića kao što njega treba osjetiti, taj vjeruje u novo rođenje
Srđino, on je uvjeren da to rođenje treba da dođe. Jer jednom treba stvari razmiještati na svoja mjesta, i onda će trebati junačkih srca pravedne osvete, kakvih sedam bije u ovom kamenitom torzu genijalnog umjetnika hrvatskog“, piše Mitrinović u „Bosanskoj vili“ od 31. maja 1911.
Poseban deo ciklusa čine udovice kosovskih junaka, „izvajane u svedenim, napetim, nabreklim formama u kojima se ogleda vitalna energija i anatomska lepota“, ističe Vera Grujić. Najpoznatija među njima je skulptura „Sećanje“.
Miroslav Krleža ovako ju je opisao: „Posmatrajući tu kamenu materiju, osjeća se, kako se bude slike mira i reda. Iz tog ženskog lika što se okamenjen sagnuo u bolnoj gesti sjećanja, iz tog mramornog torza, izbija jaka i sugestivna harmonija ljepote. (…) To nago žensko tijelo zaronilo je u mekanu prozirnost mramora, te u fluidnom unutarnjem osvijetljenju toga plemenitog materijala stoji kao bogati motiv, dostojan da se okameni kao dokument bezvremenog i izvanvremenog bola i da se iskleše za dokaz divne vještine koja je taj bol savladala (…) ljepota ovog tijela, patetika ove žalosti, tjelesnost ove pojave, sve je to riješeno savršeno. Krug je zatvoren“ (M. Krleža, O Ivanu Meštroviću, Književnik, Zagreb, 1928).
Nakon izložbe u Beču 1910, „Sećanje“ je, zajedno sa skulpturama „Udovice“ i „Udovica sa detetom“, posebna komisija odabrala za otkup za bečki dvorac Belvedere. To se nije dogodilo, jer je nadvojvoda Franc Ferdinand stavio veto, „budući da su ta ostvarenja predstavljala deo celine koja je, po angažovanom karakteru, bila provokativna u vreme kada je pitanje južnih Slovena za Austrougarsku monarhiju predstavljalo ozbiljan politički problem“, napominje Vera Grujić.
Reljef isklesan u belom mermeru, „Kosovka devojka“, sa devojkom koja u naručju drži teško ranjenog Orlovića Pavla, od 1957. bila je na papirnoj novčanici od 5000 dinara (do izlaska iz opticaja 1969), a potom i na drugim jugoslovenskim novčanicama sve do 1989. godine.
Deo Vidovdanskog hrama bile su i karijatide, njih dvanaest, koje se sada nalaze uz stepenice na ulazu u beogradski Narodni muzej iz Vasine ulice.
Iako su svuda širom Evrope jednoglasno slavili fragmente Vidovdanskog hrama, u Hrvatskoj je Meštorivć dočekan s negodovanjem.
Književnik Antun Gustav Matoš piše 1910. u „Hrvatskoj slobodi“ da ga, kao Hrvata, „silno boli“ što Meštrović, rodom Hrvat, nije našao u svojoj nacionalnoj istoriji neku epizodu hrvatskog heroizma „dostojnu njegovog slavosrpskog dlijeta, slaveći bitku biježanja i izdaje, slaveći izmećara i tursku pridvoricu Marka i zaboravljajući da je Zrinjski veći od atentatora Obilića i da za junaštvo nebrojenih hrvatskih delija ne svjedoče lažljivi slijepci već dokumentarna gospođa Historija“. No, povodom izložbe Udruženja hrvatskih umetnika „Medulić“ u Zagrebu iste 1910, pod nazivom „Nejunačkom vremenu uprkos“, na kojoj su, uz Meštrovića, u okviru Ciklusa Kraljevića Marka izlagali i Toma Rosandić, Mirko Rački, Tomislav Krizman i Ljubo Babić, na centralnom mestu bila je Ivanova skulptura „Marko Kraljević na konju“ za koju, ovaj put, Matoš piše da je „snaga Meštroviću tolike lepote da njegovi heroji nemaju druge lepote sem gole snage divske i titanske“, te da je Marko go i bez oružja, kao sam narod koji simbolizuje.
„Oduzevši mu sve istorijske atribute on je od istorijskog junaka napravio vanistorijskog heroja, od određene osobe simbol koji nema drugog obeležja osim prave hrvatske ili srpske brkate glave sa izobličenim licem od jeda i revolta“, ocenio je Matoš.
Na Međunarodnoj izložbi u Rimu 1911. umetnici iz grupe „Medulić“ nisu želeli da izlažu u paviljonima Austrije ili Mađarske, već u paviljonu Kraljevine Srbije, koji su specijalno za tu priliku projektovali arhitekta Petar Bajalović i vajari Ivan Meštrović i Toma Rosandić. Meštrović je učestvovao sa 74 eksponata i dobio prvu nagradu za skulpturu. Iako je već bio poznat u Beču i Parizu, uspeh u Rimu doneo mu je evropsku slavu.
„Gotovo da nije bilo kritičara koji o njegovim delima nije govorio u superlativu“, ističe Vera Grujić, istovremeno podsećajući da je u delu domaće javnosti Meštrović optuživan da krije svoje hrvatstvo ili da radi na ličnoj promociji na račun srpske države. Po tom pitanju on je u jednom intervjuu 1911. izjavio:
„Srbin i Hrvat to su dva imena za jedan narod, samo što je taj narod pod imenom Srbin bolje očuvao svoju narodnu individualnost, slobodu i čežnju za slobodom. Stoga mi je to ime milije. Kraj u kome sam se ja rodio sačuvao je do sitnica sve osobine našeg naroda kao da je u srcu Srbije. Kad za mene vele da sam Hrvat milo mi je, jer time onaj Hrvat, koji to kaže priznaje, da srpsko mišljenje i srpsko osjećanje mora biti i Hrvatima svojstveno, tj. da i Hrvati moraju voljeti individualnost narodnu i slobodu.
– Svaki je Srbin zajedno i Hrvat. Ovo je moje mišljenje. Izjava neću davati nikakvih. Mi umjetnici moramo raditi a neka svaki govori što hoće. Biću sretan kad se svi Srbi i Hrvati budu osjećali jednim narodom i radujem se što smo mi, srpski i hrvatski umjetnici, u paviljonu kraljevine Srbije najjasnije
pokazali to pravo jedinstvo naroda, nezavisno od imena. Mi ćemo i dalje tim putem ići, vjerujući u uspjeh“.
Sem delova Kosovskog ciklusa, koje je umetnik 1919. ponudio državi a ona ga 1923. i 1924. ustupila Narodnom muzeju u Beogradu, na izložbi „Ivan meštrović: Skulpture iz zbirke Narodnog muzeja u Beogradu“ je predstavljeno i nekoliko radova sa istorijskom tematikom i dvadesetak portreta aktera političko-kulturnog života sa kojima se Meštrović često susretao, članova umetnikove porodice i drugih ličnosti.
Između dva rata one je živeo, radio i predavao u Zagrebu ali i izlagao po čitavoj Evropi i SAD. Za vreme Drugog svetskog rata, 1941, bio je uhapšen i prebačen u ustaški zatvor u Zagrebu zbog kritika na račun Pavelićevog režima i sumnje da će se pridružiti Saveznicima. Početkom 1942. je pušten i iste godine, povodom učešća na Bijenalu u Veneciji, odlazi u Italiju, odatle u Švajcarsku pa 1947, preko Pariza, u SAD. Stekao je američko državljanstvo 1954. Bio je profesor na univerzitetima u Sirakuzi i Notr dam u Saut Bendu. Tamo je i preminuo 16. januara 1962. U Jugoslaviju je došao samo još jednom, 1958, kada se sastao sa Alojzijem Stepincem i, na Brionima, sa Josipom Brozom Titom.
Pratite nas i na društvenim mrežama:
