0
Ušuškan među vrhovima i visoravnima Južnog Kavkaza, na raskrsnici carstava, Nagorno-Karabah se opet našao u centru nasilnih borbi. Azerbejdžan i Jermenija "ukrstili su koplja" i taj sukob je postao najveća eskalacija nasilja od prekida vatre 1994. godine kojim je okončan rat.
Borbe, u kojima je, od kada su izbile 27. septembra, poginulo najmanje 532 vojnika, svoje poreklo imaju u Sovjetskom Savezu, ako ne i ranije, piše Radio Slobodna Evropa.
Pročitajte još:
Tokom vekova, brojne vojske su promarširale Kavkazom: Rimljani, Arapi, Osmanlije, Perzijanci, Rusi…Takođe, tu je i drevno jermensko kraljevstvo koje je postojalo početkom 300. godine pre nove ere, koje za mnoge jermenske nacionaliste služi kao simbol nekadašnje slave zemlje i polazna tačka za bilo koju raspravu o tome ko je zapravo zakonski vlasnik Nagorno-Karabaha.
Današnji Jermeni veoma često ovu planinsku teritoriju zovu Artsakh prema imenu drevnog jermenskog kraljevstva. Bila je to polunezavisna regija, naseljena uglavnom hrišćanima Jermenima, kojom su vladali Azeri Turci, kao i muslimanski vođa poznat kao han, koji je vladao pod safavidskom iranskom vlašću u 19. veku. Početkom 1800-ih kontrola je prešla na rusko carstvo, zatim nakon boljševičke revolucije 1918. na Sovjetski savez.
U vakuumu na kraju Prvog svetskog rata i haosu ruskog građanskog rata, Jermeni i Azerbejdžanci su napadali jedni druge nekoliko puta, sve dok 1920. Crvena armija nije zauzela celo područje koje je Rusija nazivala Zakavkazje, čime je uspostavljen mir.
Pre nego što je postao autokratski vođa Sovjetskog saveza, Josef Staljin je odigrao ulogu u odlukama koje će kasnije dovesti do napetosti i rata oko Nagorno-Karabaha.
Dvadesetih godina 20. veka, kada je Vladimir Lenjin pokušavao da zacementira komunističku vlast, Staljin je postao poverenik za nacionalnosti, na čijem je spisku bilo i utvrđivanje načina na koji bi Komunistička partija trebalo da upravlja dalekim provincijama i nizom etničkih grupa.
Nadzirao je izradu karata i administrativne granice, i u nekim slučajevima proizvoljno crtao granice koje su namerno delile zajednice, za šta istoričari veruju da je učinjeno kako bi se razrešila politička moć nekih etničkih skupina.
Na Kavkazu, odakle je i Staljin poreklom, granice Karabaha formalizovane su 1923. godine, a autonomna oblast Nagorno-Karabah postala je deo Azerbajdžanske Sovjetske Socijalističke Republike.
Aranžman je takođe rezultirao stvaranjem Nakhichevana, azerbejdžanske regije koja je uglavnom naseljena Azerbejdžancima i koja je smeštena između Jermenije i Irana, ali ne graniči s samim Azerbejdžanom.
Decenijama kasnije, kao i u drugim delovima Sovjetskog saveza, Komunistička partija, kao i rukovodstvo u Moskvi, čvrsto su prikrivali bilo koje nacionalističke ili verske osećaje koji bi mogli izazivati probleme.
No situacija je malo opuštena pod politikom Mihaila Gorbačova krajem 1980-ih, i 20. februara 1988. godine lokalno vladajuće Veće narodnih zastupnika u Nagorno-Karabahu, u kojem su dominirali etnički Jermeni, objavilo je da nameravaju da se ujedine sa Jermenijom. U to vreme, od 190.000 stanovnika, tri trećine su bile Jermeni, jedna četvrtina Azerbejdžanci.
Ta najava je potaknula brojne proteste: u Bakuu zbog ogorčenosti, a u Jerevanu zbog podrške.
Dva dana nakon deklaracije, Azerbejdžanci i Jermeni potukli su se u blizini grada Askerana – prvo krvoproliće sukoba novog doba. Pet dana nakon toga, azerbejdžanska grupa divljala je predgrađem Bakua Sumgait, u kojem je živela velika jermenska zajednica. Zvanično su ubijene 32 osobe; Jermeni kažu da se konačan broj meri u stotinama.
Naredne tri godine Jermenija i Azerbejdžan su se povlačili oko zakonskih vlasti, granica i referenduma, usred nasilja na ulici i progona u selima, sve dok dve republike nisu proglasile nezavisnost od Sovjetskog saveza u avgustu i septembru 1991. godine.
Do februara 1992. godine, kada su se obe strane oslanjale na naoružanje koje su ostavile sovjetske trupe, izbio je rat.
Pročitajte i:
Borbe su zaustavljene prekidom vatre u maju 1994. godine, a etničke jermenske snage kontrolisale su gotovo čitav Nagorno-Karabah, kao i nekoliko okolnih okruga – ukupno oko 20 posto celokupne azerbejdžanskog teritorije. Bio je to ponižavajući poraz za Baku. Ubijeno je oko 30.000 ljudi, a stotine hiljada ljudi je pobeglo ili proterano iz svojih domova.
Od 1995. Francuska, Rusija i Sjedinjene Države deluju kao kopredsedavajući Minsk grupe, inicijative Organizacije za evropsku sigurnost i saradnju (OEBS) koja je do sada, neuspešno, pokušavala da dovede do rešenja sukoba.
Najbliže što su dve strane ikada došle dogovoru bilo je 2001. godine, kada su se predsednici dveju zemalja sastali na Floridi uz posredstvo Minsk grupe.
Tokom više od četvrt veka, dve strane suočavale su se na takozvanoj Kontaktnoj liniji, razmenjujući ljutitu retoriku, snajpersku pucnjavu, povremene minobacačke napade, nanoseći male žrtve.
Azerbejdžan je potrošio stotine miliona dolara, prihode od velikih rezervi nafte i plina, na modernizaciju svojih oružanih snaga, što je navelo posmatrače da neprestano upozoravaju na opasnost od novog rata.
Među najvećim preprekama sporazumu su sporovi oko budućeg statusa samog Nagorno-Karabaha i sudbine okolnih područja koja drže etničke armenske snage i protežu se do armenske granice.
Do septembra ove godine, najgora eskalacija nasilja još od 1994. godine dogodila se u aprilu 2016. kada je ubijeno oko 200 vojnika i civila.
Faktori koji dodaju ulje na vatru borbama 2020. godine uključuju pojavu novog naoružanja, pre svega bespilotnih letelica. Nijedna zemlja nema mnogo vazdušnih snaga, pa se većina borbi odvija na terenu. Međutim, Azerbajdžan je poslednjih godina uložio velika sredstva u bespilotne letelice, kupujući i licencirajući izraelske bespilotne letelice, a u novije vreme i sofisticiranije turske dronove.
Neki od posmatrača ukazali su na nedostatak angažmana spoljnih sila poslednjih meseci, uključujući kopredsedavajuće Minsk grupe, Francusku i Sjedinjene Države. Svet je obuzet pandemijom COVID-19, a administracija predsednika Donalda Trampa ometena je novembarskim izborima.
U međuvremenu, Turska, tradicionalni saveznik Azerbejdžana, poslednjih godina ima mnogo veći uticaj u regionu, te predstavlja izazov ruskom uticaju na Južnom Kavkazu.
Turska je igrala daleko aktivniju ulogu nego u ranijim borbama u Nagorno-Karabahu, navodno šaljući operatore da upravljaju nadzornim dronovima u znak podrške azerbajdžanskim snagama.
Analitičari kažu da Rusija, iako je prodala naoružanje vredno milione dolara i Jermeniji i Azerbajdžanu, nije zainteresovana za eskalaciju borbi oko Nagorno-Karabaha i promenu statusa kvo. Niti želi da Turska preduboko zadire u ono što Moskva vidi kao svoje tradicionalno područje uticaja.
***
Pratite nas i na društvenim mrežama:
