0
Bela crkva Karanska, najznačajnija je i nastarija očuvana svetinja užičkog kraja. Nalazi se u selu, po kome i nosi ime, Karanu a posvećena je Blagoveštenju.
Crkva je podigao župan Petar Brajan u vreme cara Dušana. U svojoj istoriji je rušena, paljena, zapuštana ali se ponovo obnavljala. Nalazi se u najlplodnijoj dolini užičkog kraja, koju su Srbi je posebno naseljavali u 18. i 19. veku. Više Srba je bilo u Lužničkoj dolini, nazvanoj po reci Lužnici koja kroz nju protiče, nego u samom Užicu koje je do 1862. bilo turski grad. U Karanu su bile tri parohije a u Užicu tek dve i to krajem 19. i početkom 20. veka. Sva istorijska i duhovna zbivanja više su se rađala na tim prostorima nego u Užicu, gradu koji se intenzivno naseljava Srbima tek posle oslobođenja od Turaka.
Bela crkva Karanska čuva izvorne arhitekture i slikarske vrednosti doba u kome je nastala, prvoj polovini 14. veka. Autentično svedoči ovdašnjem životu srpske srednjovekovne države, usponima ali i svim ratovima i teškim osmanskim zulumima, sve je savladala i opstala. O njoj nema dovoljno pisanih svedočanstava, pogotovo o njenom ktitoru i samoj izgradnji. Arheološki nalazi, freske i narodna predanja, fragmenti natpisa i radovi znamenitih naučnika, od Milana Kašanina do Rada Poznanovića, rasvetljavaju njeno poreklo.
-Ona je i porodični mauzolej i parohijska crkva ovoga kraja. Čuva neke od dragocenih specifičnih osobenosti, kako arhitekture i slikarstva tako drugih umetničkih dostignuća iz vremena svog nastanka. Na osnovu istorijskih, arheoloških, likovnih i ostalih svedočanstava, saznajemo da je ona podignuta tridesetih godina 14. veka. Najdirektnije svedočenje o nastanku crkve nalazi se u samom brodu na freskama sa severne i južne strane. Desno je portret ktitora Petra Brajana sa svojom porodicom, suprugom Strujom i četiri ćerke a na južnom zidu nalaze se portreti kralja Dušana i kraljice Jelene, pre proglašenja carevine. Tu su i rodonačelnici Nemanjićke dinastije , Sveti Simeon Mirotočivi i Sveti Sava, kao i kralj Milutin jer je u njegovo vreme počeo uspon Brajana kao lokalnog župana – priča za Nova.rs sveštenik u Beloj crkvi Karanskoj jerej Marko Erić.
U ovom hramu nastao je jedan od najznačajnijih spomenika srednjovekovne pismenosti, Karansko četvorojevanđelje, prepisano 1608. godine u vreme izvesnog zatišja u srpskoj pismenosti posle uzbudljivog i plodonosnog perioda započetog obnovom patrijaršije. Čuva se u manastiru Nikolje u Ovčarsko-kablarskoj klisuri.
– Pisao ga je nepoznati pisar lokalni sveštenik pop Vuk, drugi sin protopopa Ralete, upravo u Beloj crkvi karanskoj, zadužbini Petra Brajana, a ne postoje podaci da su u njoj prepisivane knjige, bilo pre bilo posle toga kao ni ko je naručilac rukopisa. Sam rukopis je jedinstven, može da se kaže, usamljen spomenik srpske pismenosti koga krasi raskošan ukras. Puno je nepoznanica o ovom rukopisu a naš predlog lokalnoj samoupravi je da, kao što rade fototipsko izdanje Rujanskog jevanđelja, to učine i za Karansko četvorojevanđelje, što će, kako su nam rekli, realizovati iduće godine u saradnji sa Narodnom bibliotekom Užice – kaže za Nova.rs prof.dr Vladan Trijić iz Narodne biblioteke Srbije.
Trijić kaže da je tehnika stvaranja rukopisa bio vrhunski intelektualni posao, to je pre svega bilo monaško poslušanje, ali ne običnih monaha srednjeg veka, prepisivalo se u isposnici.
-Pisanje knjige je bilo podvig, istog nivoa kao slikanje ikone, ista vrsta duhovne pripreme je bila a pristupali su samo duhovno najiskusniji, sa druge strane i intelektualno najsposobniji. Ako zamislimo pisanje knjige na pergamentu dođemo do toga šta je sve bilo potrebno da bi se pisala jedna knjiga, pre svega finansiranje. Ako je za jednu knjigu od 500 strana potrebno 250 listova. Pergament se stvarao od najmanjih jagnjećih koža, znači morala su stada da stradaju da bi se nabavilo dovoljno pergamenta. Zatim prerada do dovođenja u stanje da bi na njemu moglo da se piše. To je veliki posao da bi se došlo do nivoa pripreme za pisanje. Potraga za najboljim tekstom, plan koliko redova treba ispisati na jednom listu, sve mora da se promisli i precizno isplanira. Zatim uklapanje ukrasa, inicijala i tako dalje, sve to je radilo više ljudi, koji su radili i kao pisari, redaktori, urednici, sve poslove koje danas radi više ljudi – objasnio je Trijić.
Crkva je podignuta na mestu ranijeg rimskog svetilišta što potvrđuje činjenicu da baš na tom mestu nije slučajno sazidana. O tome svedoče rimski kameni spomenici iz II i III veka u porti Karanske bele crkve, korišćeni kao nadgrobna obeležja u srednjovekovnom groblju. U 19. veku crkvi je dozidana priprata, a obnovljena je vek kasnije, kada su izvršene popravke krova, kupole, izgrađena zvonara i parohijska kancelarija. Sedamdesetih godina prošlog veka, vršena su arheološka istraživanja pa je tada i urađen novi pod. Većina živopisa je uglavnom očuvana, što je dobra osnova za datovanje nastanku hrama.
– Da je sazidana u vreme cara Dušana svedoči kompozicija gde se nalaze portreti cara Dušana, malog carevića Uroša i njegove supruge Jelene. Značajno je da možemo da datujemo živopis od 1347. Zato što je sam car Dušan predstavljen kao kralj a kasnije tek krunisan za cara. Jedinstveno je da se u relativno malom prostoru crkve nalazi izuzetno bogat živopis i ceo ikonografski ciklus prkazan na freskama. Uglavnom je tipičan a u nekim delovima za nijansu odstupa od klasičnog načina rasporeda živopisa pa imamo zastupljene i Bogorodičine i Gospodnje praznike. U gornjoj zoni u tamburu se vide četiri značajne kompozicije koje se neuobičajeno slikaju u tom delu ali je jasno da je živopisac želeo što više scena smesti u prostor. Ono što je zanimljivo jeste da je zidani ikonostas oslikan freskama – kaže istoričarka umetnosti mr Jelena Guskić Petrović.
– Zidani ikonostas je karakterističan za vreme u kome je nastajao a rađen je freskotehnici sa carskim i severnim dverima dok su južna zazidana pa je tako sačuvana, u svetu vrlo retka, Karanska Trojeručica, najveća svetinja ove crkve i njena najpoznatija freska. Na njoj se vidi Hristos u naručju Bogorodice a treća ruka nije urađena sa okovom već je slikana. U donjem delu je postajao portret jedne monahinje za koju se pretpostavlja da je bila jedan od inicijatora da se freska naslika i time zatvori ulaz u dveri pa se može reći da je Bela crkva karanska, pored Blagoveštenju, posvećena i Bogorodici Trojeručici. Da je Turci ne bi oštetili bila je zaštićena slojem maltera koji je kasnije skinut. Uz sam crkveni ulaz je i izuzetna freska Ognjene Marije u borbi sa demonom. Na spoljnim zidovima hrama nalaze se spomen ploče ispisane imenima izginulih ratnika 1912-1918.godine a delo su akademskog slikara Mihaila Milovanovića, iz ovog kraja – dodaje Petrović.
Imajući u vidu period od 700 godina, ikonostas je u jako dobrom stanju. Konverzacija je urađena 80-ih godina prošlog veka. Srednovekovno freskoslikarstvo Bele crkve Karanske se nalazi u svim značajnijim pregledima i istorijama umetnosti. Značaju doprinosi i činjenica da je ovaj hram seoski, ne manastirski, i pripada rangu najznačajnijih manastira srednjeg veka.
Bonus video: Crkva i država – postoji li tajna veza?