2
Ne samo zbog tri najveće nemačke banke Frankfurt ponekad zovu „Bankfurt”. U tom gradu nalaze se predstavništva više od 300 banaka. Po broju banaka Beograd je, u međuratnom periodu, bio ispred mnogih evropskih prestonica. Bilo ih je koliko danas apoteka. U centru grada na gotovo svakih 100-150 metara nalazila se banka.
Posle Velikog rata zatečeno 45 privatanih banaka da bi od 1920. do 1940. taj broj bio višestruko uvećan. Po pravilu višespratne zgrade morale su da ostave utisak neosvojive tvrđave i sigurne kuće za novac. Otuda na njima teška, glomazna vrata dok su prozori u prizemnim delovima bili premreženi gustim tkanjem kovanog gvožđa… Uprkos tom hevi metal i betonskom oklopu najveći deo tih zgrada-banaka nosile su i danas zadržale neskrivenu lepotu.
Od Vajferta do Jorgovanke
Đorđe Vajfert, Ignjat Bajloni, Sergej Krajger, Aksentije Bogojević poznatiji kao Ksente Bogoev, Dragoslav Avramović, Mlađan Dinkić baš kao Jorgovanka Tabaković sedeli su i sede u prvoj bankarskoj zgradi Beograda, zgradi Privilegovane Narodne banke Kraljevine Srbije, podignute krajem 19. i početkom prošlog veka. Preokret u bankarskoj arhitekturi najavila je zgrada na čijem se krovu do pre petnaestak godina nalazio špalir poodraslih stabala kiselog drveta. Reč je zgradi Beogradske zadruge u Karađorđevoj ulici koji su osnovali prestonički trgovci i industrijalci. Podignuta je u periodu od 1905. do 1907. po projektu arhitekata Nikole Nestorovića i njegovog starijeg rođaka, arhitekte takođe, Andre Stevanovića. U istoj ulici Nestorovićev potpis nosi zgrada hotela “Bristol”.
U prostor mnogih perdratnih banaka useljeni su muzeji. Narodni muzej se 1952, skućio u zgradi Državne hipotekarne banke u Vasinoj 1. Zgrada je proširena 1930. Danas bi ta dogradnja poletela u nebo ali Odobrenje za zidanje dobijeno je pod uslovom da dogradnja objekta mora da bude izjednačena sa postojećim stanjem.
“Zgrada u kojoj se nalazi Narodni muzej izgrađena je kao Uprava fondova (1903.), da bi nakon Prvog svetskog rata, usled naraslih poslova banke, morala je da bude proširena i promeni naziv u Državna hipotekarna banka. Najpre je ideja bila da prvobitna zgrada bude srušena a da se na njenom mestu izgradi nova, veća. Od toga se odustalo jer je u toj zgradi potpisana kapitulacija Austrougarske, pa je postojeća samo proširena – ukazuje Marko Stojanović, istoričar umetnosti i autor knjige “Bankarska arhitektura – Zgrade novčanih zavoda u Beogradu 1918-1941”.
Gužva zbog „Albanije“
Prema Generalnom Regulacionom planu iz 1927., na Trgu Nikole Pašića 11, bila je planirana nova zgrada Centralne pošte i telegrafa. Ipak, na tom mestu nikla je “Privilegovana Agrarna banka”. Na konkursu 1931. stižu projekti: Bogdana Nestorovića, najstarijeg sina Nikole Nestorovića, zatim Nikole Krasnova, Dimitrija Leka, Nikole Dobrovića, Vojina Petrovića…
Prva nagrada je u rukama arhitekte Eda Šena, profesora Zagrebačkog univerziteta. Investitor prednost ipak daje trećenagrađenom radu asistenata Beogradskog univerziteta, Petra i Branka Krstića. “Agrarna banka” je kao finansijer izgradnje objekta posao žiriranja konkursa predala stručnoj komisiji ali je pravo konačne odluke zadržala za sebe. Nije to bila jedina izmena već su braća Krstić po zahtevu investitora morali da izmene prvobitni izgled fasade.
O bezebednosti novca, svedoče tri trezora smeštena u centru objekta, opremljenih najsavremenijim bezbednosnim sistemima zaštite, opasanih armirano-betonskim zidovima širokim tri metra. Na adresi nekadašnje “Privilegovane Agrarne banke” decenijama unazad nalazi se Istorijski muzej. U zgradi “Prve hrvatske štedionice” u Knez Mihailovoj ulici danas se nalazi Cepeter muzej.
U razgovoru sa Stojanovićem saznajem da je javnost burnije reagovala samo na podizdanje palate “Albanija”. “Jedini problem nastao je 1939., kada je zidana zgrada Hipotekarne banke Trgovačkog fonda, tj. kada je za potrebe njene izgradnje srušena kafana „Albanija“, po kojoj i zgrada ovog novčanog fonda dobija naziv. Kafana je bila trošna i neugledna, ali je bila stecište boema i čaršijskih ličnosti, koje su se protivile njenom rušenju. Dok je trajalo rušenje, nekoliko dana su pojedine novine objavljivale članke u kojima su poznati Beograđani iznosili svoja negodovanja povodom rušenja – objašnjava Stojanović.
Stan na dan
Izgradnja predratnih banaka, iako zahtevnija bila je nesrazmerno efikasnija, brža i kvalitetnija nego danas. One su postale (samo)održive ne samo bankarskim poslovima, već su prihodovale kroz “ sporedne delatnosti”: rentiranje soba, stanova, dućana …
Prizemlje “Agrarne banke” bilo je namenjeno klijentima, prvi sprat upravi i višem činovništvo, dok su se na drugom i trećem spratu nalazili stanovi koje je banka izdavala i ostvarivala dodatne prihode. Isto je praktikovala i “Izvozna banka”, koja kupuje zemljište na Terazijama br 5. Rat odlaže gradnju nove zgrade do 1921. Po useljenju banka poslednja tri sprata rentira.
“Zemaljska banka” u Sremskoj 6 izgrađena 1922-1923, izdaje dućanski prostor levo i desno od ulaznog hola. Dom “Srpsko-amerikanske banke” izgrađen je 1927. u Ulici kralja Milana broj 10. Pored prizemlja sa šalter salom i prvog sprata, gde su se nalazille kancelarijske prostorije, ostale etaže bile su namenjene stanovanju bankarskih službenika.
Izgradnja zgrade “Izvozne banke“, jedne je od najfotografisanijih na Terazijama, poverena je predsedniku Upravnog odbora te banke. Miloš Savčić, bio je građevinski preduzimač koji je prvi u Beogradu upotrebio armirani beton, izgradio vodovod i kanalizaciju u Beogradu, osnovao prvo osiguravajuće društvo u Srbiji, pokrenuo fabriku vagona, fabriku lima, klanicu BIM Slavija cementaru Beočin, Sartid u Smederevu…I to nije sve: bio je suvlasnik tri banke. U “Prometnoj banci” koju je osnovao akcije je kupio i kralj Petar I Karađorđević. Savčić je bio i gradonačeilnik Beograda, ministar građevine, direktor državnih železnica, pre Drugog svetskog rata, govorilo se, jedan od deset najbogatijih ljudi Evrope.
Radio Beograd pod krovom „Zanatske banke“
“Gotovo svaka banka, izuzev nekoliko onih izgrađenih krajem 30-ih i neposredno pred Drugi svetski rat, morala je da ima karakteristični motiv Hermesa ili Merkura na svojoj fasadi. To je moglo biti u vidu jednostavnog reljefnog motiva, ali i veće slobodno stojeće figure. Razlog zašto su banke usvojile lik ovog božanstva kao svoj simbol leži u tome da je Hermes/Merkur bio zaštitnik trgovaca, prevaranata, pa i bankara” – objašnjava Stojanović.
Još jedna predratna banka dobila je nove “stanare” u posleratnom periodu. Zaveštanjem dvojice poznatih beogradskih zanatlija kazandžije Dimitrija Naumovića i sajdžije Nikole Stojisavljevića osnovan je 1911. Fond za podizanje Zanatskog doma. Zanatska komora, Beogradski zanatlijski esnaf i Zanatski penzioni fond kupuju imanje na uglu Hilandarske, Makedonske i Bitoljske (današnja Svetogorska). Na javnom konkursu 1931. prihvaćeno je idejno rešenje arhitekte Bogdana Nestorovića. Objekat je završen 1933. Pored prostora za rad Zanatske komore i filijale “Zanatske banke” u zgradi su se nalazile prostorije hotela i biskopska sala. U taj prostor 1947. uselio se “Radio Beograd”.
“Praško kreditna banka” nalazila se na uglu Sremske i Terazija, nekada i salon “Jugoeksporta” u prizemlju zgrade, danas hotel “Evropa”. Centrala “Jugoeksporta” nalazila se u zgradi nekadašnje “Jugoslovenske banke”, u Kolarčevoj ulici koju je kupio ovdašnji kralj mesa Petar Matjević.
Par stotina metara od nove Matijevićeve zgrade nalazio se prvi dom “Mesarske banke”, sa karakterističnim motivima goveđe glave, čime je banka ukazivala kojem esnafu pripada.
Brojne su zgrade banaka koje su podignute ne samo u Beogradu u međuratnom periodu. Za Marka Stojanovića tri najlepše su: Narodna banka Kraljevine Jugoslavije i Jadransko-podunavska banka (zgrada nekadašnje “Jugobanke” danas “AIK banke” prim aut.), obe zbog veoma uspešne akademske arhitekture i dizajna enterijera, ali i palata „Albanija“, kao tada najmodernija zgrada predratnog Beograda.
Bonus video: Da li i na koji način Narodna banka Srbije štiti građane od inflacije?
