0
Na predlog Zavoda za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin, Vlada Republike Srbije je donela odluku da se centar sela Perleza utvrdi za prostorno kulturno-istorijsku celinu koja prati kontinuitet naselјa od praistorije do danas.
– Još pre petanestak godina, Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin je procenio i valorizovao centar Perleza kao ambijentalnu celinu koja ima potencijal da bude proglašena za prostorno- kulturnu celinu. To je kategorija koja je spomenik kulture, samim tim je zaštićen i ostaje za buduće generacije – kaže za Nova.rs Zoran Stojačić, predsednik Udruženju „Baštinar“ iz Perleza, čije su aktivnosti doprinele da staro jezgro ovog banatskog sela dobije ovaj status.
Šire područje ovog sela, koje se nalazilo na jednom od retkih suvozemnih koridora na putu Beograd – Temišvar, učinila je da ono postane izuzetno tranzitno i značajno, naročito u periodima seobe naroda, bugarskih pohoda i otomanskih najezdi. Nakon proterivanja Turaka i uspostavlјanja Austrijske vladavine, za ovo naselјe počinje novija istorija. Povolјan geografski položaj, blizina reke Tise i plovnog kanala Begej, a naročito vojno-strateški značaj, doprineli su njegovom razviju, navodi se u zvaničnom saopštenju Zavoda za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin.
Podseća se da je selo Perlez nastalo spajanjem dva susedna naselјa: starije Sige, čiji pomen datira iz 1482. i kasnije nastale Perlas – Varoši, koju je 1752. godine osnovao tadašnji guverner Tamiškog Banata, katalonski grof Ramon de Vilјana Perlas markiz od Rialpa. Jedinstveni naziv Perlez selo nosi od 1776, kada je postalo sedište 1. Kompanije 12. Nemačko-banatske graničarske regimente. Nakon ukidanja Vojne granice, od 1873. postaje sedište sreza i od tada pa do četrdesetih godina 20. veka oko prostranog centra sela, duž današnjih ulica Kralјa Aleksandra Karađorđevića, Svetosavske, Trga kneza Mihajla i Vuka Karadžića, podižu se administrativne, stambene i privredne zgrade sa elementima klasicizma, secesije i eklektike, što čini posebno interesantan ambijent, koji Perlez izdvaja od ostalih naselјenih mesta Grada Zrenjanina i daje mu karakter varoši.
U to vreme, kako se ističe, ovo selo u srcu Banata je imalo svoju poštu i telegraf, sreski sud, zatvor, katastar, sresku štedionicu, štednu zadrugu, ispostave Pančevačke narodne banke i južno-mađarske privredne banke, parni mlin, Vodnu zadrugu… Jedna od najvrednijih je zgrada Sreskog načelštva u Svetosavskoj ulici, sazidana osamdesetih godina 19. veka u stilu neorenesanse. To je ugaona prizemna građevina razuđenih osnova u kojoj se sada nalaze Mesna kancelarija, pošta, policija i ekspozitura Vojvođanske banke. Krajem 19. veka sazidan je župni dvor pri Rimokatoličkoj crkvu u Perlezu, kao i zgrade za potrebe vodoprivrede, industrije, trgovine i ugostitelјstva. Godine 1895, na uglu ulica Nikole Tesle i Svetosavske sazidana je u stilu romantizma zgrada Uprave Rudolfsgnadske vodne zadruge.
U ravni sa njom, na prethodnom uglu sazidana je i spratna zgrada parnog mlina sa karakterističnim elementima industrijske arhitekture.
– Mlin je sagrađen 1892. u industrijskom stilu onog vremena. Imao je dimnjak, i kako je došla struja postao je mašinski mlin na električni pogon. Mašine su nemačke, a objekat je nacionalizovan posle Drugog svetskog rata. Ostavština Mlina je toliko vredna da je sačuvana kao nacionalno blago i jedan je od glavnih repera značaja ovog jezgra – objašnjava arhitekta Zoran Stojačić, rođeni Perležanin, na čiju ideju je ova građevina zaživela kao galerijski prostor i mesto za održavanje muzičkih manifestacija, književnih večeri, izložbi…
Istovremeno, duž ulice Kralјa Petra Prvog od broja 2 do 4a podižu se masivne, stilski definisane prizemne zgrade sa razuđenim osnovama, u kojima se odvijala ugostitelјsko- trgovačka delatnost. Sa druge strane, duž ulica Kralјa Aleksandra Karađorđevića i Svetosavske, postoji niz prekih stambenih kuća pomešanih stilova, nalik na varoške, koje su nastale krajem 19. i početkom 20. veka.
Od vrednosti je i zgrada bivšeg Sreskog suda sa zatvorom podignuta početkom 20. veka od žutih klinker opeka u stilu secesije. Reč je o jednospratnici razuđenih osnova, čije se duže krilo proteže duž Svetosavske ulice, dok je zgrada zatvora manja prizemna zgrada u ulici dr Radoslava Panića. Zgrade su 1945. adaptirane za potrebe zdravstva.
Dvadesetih godina 20. veka, u ulici Kralјa Petra Prvog podignut je parohijski dom Srpske pravoslavne crkve, koji svojom monumentalnošću i stilskim karakteristikama značajno doprinosi ambijentalnom izgledu centra sela u estetskom smislu.
Poslednje sazidani objekat unutar granica prostorne ove kulturno-istorijske celine je zgrada Doma kulture u ulici Kralјa Aleksandra Karađorđevića iz 1951. godine.
– A poseban značaj za Perlez ima Isidora Žebeljan, koja je bila od detinjstva vezana za ovo mesto koje ju je inspirsalo. Muzički paviljon “Isidorina s(c)ena”, podignut je jesenas, a nova akcija su “Isidorini dani”, serija koncerata posvećena velikoj kompozitorki. Inače, njena muzika je bila nosilac kandidature Zrenjanina za nacionalnu prestonicu kulture 2025. godine. Kao što je slikarstvo Nadežde Petrović bilo simbol Čačka – priča Stojačić i dodaje:
– Naravno, i Uroš Predić, rodom iz Orlovata, koji je uradio remek- delo u Perlezu, ikonostas u Crkvi Uspenja Bogorodice, koji ima najviši stepen zaštite.
Zavod za zaštitu spomenika kulture Zrenjanin ističe da usled urbanističkih, arhitektonskih, istorijsko-umetničkih, etnoloških i kulturno-istorijskih vrednosti, kao i zbog izvornosti objekata, očuvanosti njihovih gabarita, mase i materijala, ova prostorno kulturno-istorijska celina nastala tokom nepuna tri veka u periodu od 70-ih godina 18. do druge polovine 20. veka, spada u značajno graditelјsko nasleđe Vojvodine.
Udruženje „Baštiinar“ posebno čuva i neguje uspomene na svoje sugrađane. Među njima su slavni Albert Majer, četvorostruki oskarovac i dobitnik dve Gremi nagrade. Zatim, porodica Karlavalis – Pavica, udata Mrazović, koja je i danas u germanistici jedna od najznačajnijih ličnosti i po kojoj seoska biblioteka nosi ime, kao i njen brat Bogumil, poznati slikar… Važni i sadržajni kulturni programi već su u najavi, a prvi se očekuje u „Noći muzeja“.
Bonus video: Scena Isidore Žebeljan u Perlezu
Učestvuj u diskusiji ili pročitaj komentare
