0
Zaista oduzima dah - tako bi se, u najkraćem, mogle opisati reakcije na jednu od najiščekivanijih izložbi u prošloj godini, koja se, bar na kratko, "prenosi" i u ovu Novu, 2024. godinu. A posredi je postavka koja samo naizgled spaja nespojivo - Paju Jovanovića i Gustava Klimta.
Još samo desetak dana, tačnije do 14. januara u Galeriji Matice srpske može se videti izložba „Paja Jovanović i Gustav Klimt. Jedna epoha, dva umetnika, tri muzeja“ koja traje već tri meseca. A već u petak, 5. januara u 19 časova u Galeriji matice srpske, kao prateći program izložbe „Paja Jovanović i Gustav Klimt“ filološkinja Milica Milošević održaće predavanje “Lepota i dekadencija” – „Slika Dorijana Greja“ i kraj veka“.
I u ove praznične dane nije zgoreg podsetiti se ovih velikana likovne umetnosti ili otkriti kako su stvarali zadivljujuće portrete dama, ako uzmemo u obzir uvreženo mišljenje da su Paja i Gustav među najvećim slikarima žena, odnosno ženskih portreta.
Na izložbi u novosadskom muzeju predstavljena su tri ženska portreta koja se čuvaju u tri različite institucije – Galeriji Matice srpske, Umetničko-istorijskom muzeju i Galeriji Belvedere u Beču. Kuriozitet postavke nije samo to što se prvi put na jednoj izložbi spajaju dva umetnika, već i to što su dva dela prvi put izložena u Srbiji, jedno Klimtovo, a drugo Pajino. A s obzirom da se ove, 2024. obeležava 150 godina diplomatskih odnosa između Srbije i Austrije, i ove slike su svedočanstvo dubokih veza srpske i austrijske kulture.
Kad uđete u odaje Galerije Matice srpske prvo što će vas dočekati jeste imaginarna fasada izmaštane šeširdžinice Oskara Hutera. No, kada prođete kroz svodove salona šešira, zakoračićete u „izmišljeni“ prostor kojeg krase tri stvarne slike. A na njima su tri intrigantne dame koje su Jovanović i Klimt naslikali poslednjih godina 19. veka.
Obojica su u to vreme živeli i stvarali u carskoj prestonici Beču. Zajedničko im je što se obojica školuju gotovo u isto vreme u Beču – Paja Jovanović na Akademiji likovnih umetnosti, a Klimt na Školi primenjenih umetnosti. Naš Paja, koji je u carski grad stigao iz rodnog Vršca postaće vrlo vrzo vodeći umetnik akademskog idealističkog realizma, a Gustav Klimt modernizma i jedan osnivača Bečke secesije.
Svaka od slika, koja je deo postavke, iza kulisa krije zanimljivu priču ne samo o tome kako je nastala, već i kako je stigla u muzej u kom se čuva, bilo da je reč o Galeriji Matice srpske, Belvedereu ili Kunstistoriše muzeju, koju nam je osvetlela kustoskinja Snežana Mišić.
U centru postavke je Klimtova slika „Dama sa lila šalom“, koja je i najstarija, s obzirom da je nastala oko 1895, odnosno u godinama neposredno pre osnivanja Bečke secesije.
– Pre desetak godina kolege iz Kunstistoriše muzeja su preko jedne advokatske kancelarije obavešteni da su nasledili jednu sliku – „Portret jedne dame“ Gustava Klimta. Ali, nisu znali od koga je to zaveštanje. Vrlo brzo stiglo je i pojašnjenje da je u pitanju slika koja nikada nije bila javno izlagana i da se više od jednog veka nalazila u privatnoj kolekciji jednog Bečlije. Slika je jedino istoričarima umetnosti i istraživačima Klimtovog stvaralaštva bila znana na osnovu jedne crno-bele fotografije – ukazuje Mišićeva, pominjući da je dolazak slike u taj bečki muzej bio veliki događaj, ne samo na lokalnom, već i svetskom nivou.
– Bilo je zanimljivo i što je slika Klimta poklonjena baš tom muzeju, s obzirom Belvedere baštini tu umetnost modernosti, fin de siecla. Međutim, vlasnica je odlučila da je pokloni upravo Kunstistoriše muzeju jer je nastala u vreme kada je Klimt radio zidnu dekoraciju na velikom stepeništu te institucije. Pored te dekoracije, ovo je još jedno Klimtovo delo u tom muzeju – objašnjava kustoskinja Galerije Matice srpske.
Nažalost, niko ni danas ne zna ko je ta dama s lila šalom koju je Klimt ovekovečio na platnu:
– Jedino se zna da je slika bila u vlasništvu velikog industrijalca Georga Lasusa u Beču i da je generacijama čuvana u njegovoj porodici. Ali, veoma je značajna i indikativna. Na prvi pogled deluje kao klasičan portret, no tu prvi put imamo pojavu „zlatne površine“ po kojoj će Klimt docnije postati poznat.
A tik do nje je još jedna slika koja nikada do sada nije viđena u Srbiji – „Bečlijka“ Paje Jovanovića. Pretpostavlja se da je nastala najverovatnije pred 1905. godinu.
– Te godine je Jovanović ovu sliku predstavio na Jesenjoj izložbi Udruženja bečkih likovnih umetnika u Kunstler hausu, tamošnjeg udruženja, čiji su članovi bili i Klimt i Paja. Sliku je otkupila austrijska država, odnosno Ministarstvo kulture za Zbirku moderne umetnosti koja je formirana u donjem Belvedereu. Upravo je ova Pajina slika bila jedna od najranijih akvizicija, što govori koliko je značaj Jovanović imao u Beču – naglašava kustoskinja.
Ni ovde se, kao ni kod Klimta, ne zna ko je ta misteriozna dama koju je Jovanović naslikao. U katalogu izložbe iz 1905. Paja Jovanović je sliku samo nazvao „Bečlijka“. I to je sve. Ali, otkupljena je bila po ceni od 1.800 kruna što je, po sudu stručnjaka iz Belvederea, bila prilično dobra svota za to vreme. Međutim, uopšte od tada nije bila izlagana, već je stajala u depou Belvederea.
– I prvi put se pojavila u javnosti 2006. godine u okviru stalne postavke galerije Belvedere, da bi potom 2015. bila sastavni deo izložbe u Parizu koja je bila posvećena Klimtu i secesiji.
A treći i poslednji portret koji je pred posetiocima Galerije Matice srpske jeste jedini gde je poznat identitet dame. U pitanju je Hermina Muni Tauber, supruga Paje Jovanovića. Upoznao ju je oko 1905. godine. Bila je Hermina veoma mlada tada, čak 33 godine mlađa od slikara.
Muni je, inače, bila skromnog porekla, zbog čega je i radila kao slikarski model. Ali, toliko je opčinila slikara, i to u trenu kada mu je u fokusu umetničkog rada bilo vizuelno reprezentovanje nagog ženskog tela, da mu Hermina postaje savršen, ali i omiljen model. U velikom broju aktova, studija, alegorijskih i mitoloških kompozicija Jovanovića prepoznaje se lik zanosne riđokose lepotice.
– Hermina mu 1917. godine postaje i supruga. Nakon venčanja, u naredne četiri decenije, sve do smrti Paja će suprugu ovekovečiti na velikom broju portreta na kojima je prikazuje kao damu iz visokog društva, u raskošnim haljinama po poslednjoj modi i veličanstvenom enterijeru njihovog bečkog doma – priča Snežana Mišić, dodajući da je portret nastao u njihovom domu.
Muni je, nakon smrti Paje Jovanovića, živela još nekih dvanaestak godina. A suprugov zavet je ispoštovala.
– Sve Pajine portrete, koji su se nalazili u njihovom bečkom stanu poklonila je Muzeju grada Beograda. Dopunila je tako Legat Paje Jovanovića, koji je on poklonio 1952 godine. Ostala je odana suprugu i nakon smrti, a o njenoj požrtvovanosti svedoči i to da je, iako je preminula u Beču, sahranjena pored Paje na beogradskom Novom groblju, u Aleji velikana…
Bonus video: Paja Jovanović
