1
Značaj prosvetiteljskih ideja u autobiografiji Dositeja Obradovića Život i priključenija, kao i poučni smisao svakog događaja izloženog u njoj čine da se zapitamo da li bi Dositejev život bio drugačiji da je pisac posegao za nekom drugom a ne za prosvetiteljskom literarizacijom svog života.
Piše: Gojko Božović
Dositej piše Život i priključenija zato što priključenija sopstvenog života vidi kao poučna i za one koji će u tom životu biti saučesnici jedino kao čitaoci. Tako život postaje literatura.
Na početku autobiografije Dositej govori o svom pisanju kao o posledici svojih putovanja, susreta i uopšte životnih saznanja koja mogu da pomognu u vaspitavanju dece, a to je materija “najpoleznija človečeskom rodu”. Kada autobiograf kaže: “niti ću biti ja, no polza bližnjega moga prvo i načalno namjerenije ove knjige“, onda vidimo kako ključni predmet njegove autobiografije postaje pouka koja izvire iz događaja, a ne događaji sami ili njihovo umetničko uobličavanje. Autobiografija kao žanr koji bi trebalo da govori iz subjektivne pozicije postaje, zahvaljujući objektivizaciji koja potiče iz logike jednog ideološkog projekta, područje pragmatizacije iskustva.
Ubrzo će Dositej početnu koncepciju literature nastale iz života proširiti, pa će važan izvor autobiografske građe postati knjige koje autobiograf čita kao mladić.
Iskustvo biva prošireno knjigama, ali se i knjige tretiraju iz iste perspektive kao i događaji iz života. Čitajući strasno knjige i poistovećujući se s njihovim junacima, Dositej se odlučuje za promenu sopstvenog života. Pročitana literatura sudbinski menja karakter jedne (auto)biografije. Kako se menjaju knjige koje čita, tako se menja i Dositejev život. Otuda u Životu i priključenijima moramo uočiti dva Dositeja: jedan čita žitija, drugi kritikuje hrišćanske knjige pošto je, prethodno, stupio u dodir sa idejama prosvetiteljstva i postao njihov zastupnik; jedan ne zna za postojanje drugih svetova, a kamoli za to kakvi su njihovi likovi, drugi je kosmopolitski putnik koji u svakom delu dostupnog mu sveta ume da pronađe svoj dom, a njegova putovanja su koliko životna toliko i saznajna avantura.
Priča Dositejevog života nije izolovana od drugih priča. Štaviše, nastojeći da bude “vesma polezna”, ona se, uostalom, pridržava konvencija prosvetiteljstva. Život je predstavljen karakterističnim priključenijima koji se ne ostavljaju bez prosvetiteljskih komentara. U ovom trojstvu (život, priključenije, poučni komentar) prepoznaje se ideal prosvetiteljske literarizacije kao modelotvorni i smislotvorni princip Života i priključenija. Ovako posmatrana, priključenija u Dositejevoj autobiografiji nisu osamostaljeni događaji već predstavljaju stvarne i simboličke trenutke jednog života. Pripovedajući o njima, Dositej ih osmišljava kao primere čiji se smisao otkriva u njihovoj poučnosti. Priključenijima ne daje jedinstven okvir samo to što pripadaju jednom radoznalom i utoliko uzbudljivom životu, već i to što pripadaju prosvetiteljskom projektu. Oni su važni u literarizacijskoj perspektivi autobiografije onoliko koliko su poučni za mogućeg čitaoca autobiografije.
Izvedeno na ravan projekta, prosvetiteljstvo nas u Dositejevom slučaju ne podseća samo na svoje programske objave već nas suočava i s pitanjem o usaglašenosti života i literature u Životu i priključenijima. Ako se priključenija u ovoj knjizi tretiraju prema opštoj, naravoučenijskoj postavci, da li onda život zavisi od opisa, kao što priroda opisa zavisi od programske koncepcije autora?
Literatura na dva načina utiče na konačan izgled Dositejeve autobiografije. Život Dositejev prvo se menja kroz čitanje literature kao posebnog tipa iskustva. Na ovaj način, jednako kao i zahvaljujući svojim putovanjima, Dositej prelazi put od zanesenog čitaoca žitija do propovednika ideja prosvetiteljstva. Ali ovaj model promene u životu autobiografa svedoči kako je literatura u ovom slučaju i dalje događaj u životu, isto kao što će to, samo docnije, biti neki nepoznat predeo.
Literatura, međutim, u Životu i priključenijima nije samo događaj, ona je i model pomoću kojeg se događaji prenose i smislotvorno senče. Kao što se život menjao uporedo sa čitanjem, tako se i minula priključenija života literarizuju kroz samo njihovo opisivanje. Otuda u Životu i priključenijima literatura nije samo ono čime se izražava piščevo životno iskustvo, već i nezaobilazni konstituent tog životnog iskustva.
Sutra: O Drugoj knjizi Seoba Miloša Crnjanskog
(Iz knjige “Igračke sudbine”, izdavač Zadužbina Petar Kočić, Banja Luka – Beograd)
