0
Srpske glumice su između dva rata na ovim prostorima bile te koje su snažno ustajale protiv svih društvenih predrasuda i ustaljenih normi. I glas koji su one imale u međuratnom Beogradu bio je presudan, reči su Nikole Ivanovića, autora izložbe "Identitet (i)" u Galeriji Matice srpske.
Jedan od četiri segmenta izložbe „Identitet (i): Predstave žena u srpskom slikarstvu (1918-1941)“, koja će u novosadskoj galeriji biti otvorena do 4. jula jeste onaj posvećen ikonama beogradskog glumišta između dva rata. Segment nazvan „Glumica kao moderna žena: Pol, profesija, emancipacija“ donosi portrete glumica, koje su načinili veliki slikari Jovan Bijelić i Veljko Stanojević.
I ti portreti, kako za Nova.rs precizira autor izložbe, inače kustos u Galeriji Matice srpske Nikola Ivanović, vizuelna su hronika jedne epohe Beograda, ali i odraz sopstvenog i kolektivnog shvatanja rodnog i profesionalnog identiteta:
– Namera nam je bila da se kroz profesiju glumice pozicionira identitet žena u društveno-političkim okolnostima, i njihova pozicija u društvu. Glumice tada jesu uživale specifičnu vrstu slobode koju druge žene u tom trenutku nisu imale. Bile su oslobođene nekih normi koje je društvo nametalo – naglašava naš sagovornik.
Međutim, zbog te svoje slobode, kako dodaje, glumice su vrlo često bile predmet javnih moralnih osuda.
– Zato su stalno imale potrebu da istaknu svoj društveni status kao nešto što su one svojim trudom i radom stekle. Dakle, da nije reč o interesnim brakovima, da one nisu „žene sumnjivog morala“, već da su se izborile za slobodu i da je ona rezultat i njihove neopterećenosti društvenim normama. I čitav taj proces može da se prati kroz sve portrete koji su izloženi u okviru postavke „Identitet (i)“ – govori Ivanović.
I dok su u Šekspirovo vreme glumci često igrali ženske uloge, kada je 1899. godine glumica Sara Bernar zaigrala Hamleta, bila je to revolucija. Prvi je to put da se jedna žena našla u muškoj roli, ulozi danskog kraljevića. A dame sa ovih prostora tu revoluciju prate, pa su se tako već početkom 20. veka neke naše glumice oprobale u „ulogama u pantalonama“. To je, možda, i najbolji pokazatelj ženske emancipacije na ovom tlu koja je, kako priča naš sagovornik, bila vrlo prisutna i poticala od glumica.
„Naša Sara Bernar“ bila je Olga Ilić, prvi ženski Hamlet u ovom delu Evrope i žena čija je gotovo obnažena fotografija, koju je uradio fotograf Milana Jovanovića još 1900. godine, postavljena u izlogu Jovanovićevog beogradskog ateljea. Ta fotografija uzdrmala je ondašnju patrijarhalnu beogradsku sredinu, ali bila istovremeno predmet divljenja umetnika između dva rata.
– Priča o ženskoj emancipaciji, započeta tada, samo je intenzivirana između dva rata. Čuvena je Ljubinka Bobić, koja je započela svoj angažman u pozorištu kroz „dečačke role“ i stvorila je imidž buntovnice. I zaista stalno se bunila protiv nekih rodnih podela i normi i ostala je upamćena po tom svom buntu i ulogama koje je u početku igrala – podseća Ivanović.
Tako Stanislav Vinaver Ljubinku Bobić opisuje kao nekog ko „postoji kako hoće, slobodna“. A Bobićkine uloge Puka u Šekspirovom „Snu letnje noći“, Rake u Nušićevoj „Gospođi ministarki“, ili lik Dejvida Koperfilda iz istoimene dramatizacije po romanu Čarlsa Dikensa, te „role u pantalonama“, redefinisale su rodne pozicije unutar pozorišnog i društvenog života međuratnog Beograda.
– Na izložbi su i portreti glumica koje su htele, primera radi, samo da se predstave isključivo u svojim profesionalnim ulogama, ali i to je bilo dovoljno da „pomeri stvari“. Tu je portret glumice Dare Milošević iz 1926. godine Veljka Stanojevića. Slikar je dočarava potpuno vanvremenski. Taj portret prikazuje je iz profila i ne može uopšte da se uhvati epoha iz koje je ta slika. Ona je potpuno klasična, govori o univerzalnosti njenog lika. I onda je još zanimljiva priča o identitetu – da li je na tom portretu samo Dara Milošević, ili sve uloge i ličnosti koje žive u njoj. Jer, ona je na toj slici kao Sofoklova Ismena ili Antigona, ali i Šekspirova Ofelija, sve likovi koje je ona tih godina igrala u Narodnom pozorištu. Zanimljivo je koliko ti portreti govore o slojevitosti identiteta glumice kao žene i glumice kao profesije. Tu su i portreti Zlate Markovac ili opet Dare Milošević koje je radio Jovan Bjelić koji ističu, s jedne strane njihov visok društveni status u narastajućoj građanskoj klasi, ali one su istovremeno u najnovijim modelima, čime pokazuju da imaju ukusa i prate modu, šaljući jasnu poruku svima – napominje naš sagovornik.
Glumice su, prema rečima kustosa, odigrale značajnu ulogu u ženskoj emancipaciji između dva rata, ne samo zbog toga što bile svestrane, oslobođene društvenih normi i zbog toga što su pratile sva dešavanja- od mode, do društva i politike. Prevashodno su bile ključne zbog toga što je pozorište u tom trenutku, pre nego što je stigao radio i kasnije televizija, bio medij koji je imao izuzetno mnogo uticaja na popularnu kulturu i šire društvo.
– Možda nije svaka od glumica imala apsolutnu svest o tome šta radi, jer mi tada jesmo bili konzervativna sredina i svako je želeo da se odbrani od ozbiljnijih osuda. Primera radi, zanimljiva je priča o izgubljenom portretu Ljubinke Bobić, poznate po „dečačkim ulogama“, koji je radio Jovan Bjelić. Taj portret je „nestao“, dakle i ona je donekle bila opterećena slikom kako je drugi vide. Smatrala je da je Bjelić isuviše istakao dekolte na toj slici i odsekla ju je i ostavila samo svoju glavu. U međuvremenu se i ta glava izgubila… Pitanje je da li se izgubila slučajno, ili je Ljubinka Bobić možda sama na kraju odlučila da do kraja uništi taj portret, jer to nije bila slika onoga kako su drugi želeli da je vide – kazuje Ivanović.
S druge strane, fizičkom i seksualnom lepotom odišu portreti Nevenke Urbanove, Dare Milošević i Zlate Markovac, koje je tokom prve polovine tridesetih načinio Jovan Bijelić. Da ove glumice prate modu, ne samo zbog činjenice da su bile jedne od naših najobrazovanijih glumica, temperamentne i „moderne žene“, jasno je kada se pogledaju Bijelićevi portreti.
Nevenka Urbanova je još kao mlada odlazila u Pariz, a često je isticala da voli Pariz koliko i Beograd. Strasni glumičin temperament, bujna crna kosa, specifična „Nevenkina šminka“, sa dugim trepavicama i usnama „podvučenim“ ružom, postali su simbol žene koja je slobodna, a crveni detalji i Bijelićevo vešto kolorističko poigravanje to jasno slikaju.
Modne novitete kao vizuelne reference klasnog identiteta prilikom portretisanja odabrale su i Dara Milošević (1931) i Zlata Markovac (1930). Dara Milošević je prikazana kako pozira u crvenom kompletu i modernoj, dekoltiranoj košulji razigranog tačkastog dezena, a Zlata Markovac se odlučila za zelenu haljinu, s nonšalantno prebačenim ogrtačem od belog krzna preko desnog ramena.
Portreti pokazuju i koliko su volele da poziraju poznatom slikaru, koji je skoro dve decenije bio scenograf i šef slikarske radionice Narodnog pozorišta:
– Bjelić je bio u intenzivnom kontaktu sa celokupnim ansamblom Narodnog pozorišta i dobro je poznavao glumice, reditelje, dramaturge. Bio je intergralni deo čitave priče oko Narodnog pozorišta i zato je najveći broj portreta upravo načinio Bjelić – kaže Ivanović.
Takođe, osim što ovi portreti glumica slikaju međuratni Beograd, oni imaju nespornu važnost i kvalitet zbog samih autora- Bjelića i Veljka Stanojevića. I na osnovu tih slika vidi se koji su slikarski trendovi u to doba aktuelni, kakve su pretenzije samih autora kada je reč o izrazu, kako se prepliću razne stvari – kod Veljka Stanojevića klasicizam i novi realizam, a kod Bjelića vrlo istaknut kolorizam.
– A opet iz slika, zbog njihovog kvaliteta možemo da iščitamo sve o poziciji žene u društvu, modi, i celokupnom vrednosnom sistemu koji je vladao između dva rata. Imaju izuzetnu težinu i sadržajnost, i pokazuju kolika je važnost uloga glumice za modernizaciju društva. Glumice su, kao i tada, i danas one koje snažno ustaju protiv svih društvenih predrasuda i ustaljenih normi. I taj glumački angažman i glas koji imaju bio je aktuelan i tad i sad – zaključak je Nikole Ivanovića.
