Marin Držić se tačno 453 godine od svoje smrti ponovo našao u žiži hrvatske i srpske javnosti. Ali ne, nažalost, zbog svojih briljantnih komedija, nego zbog rasprava o tome da li njegovo delo pripada samo korpusu hrvatske ili i srpske književnosti.

Marin Držić, navodi se u podacima na „Vikipediji“ rođen je u Dubrovniku 1508. godine, a umro je u Veneciji 2. maja 1567. Međutim, u srpskoj, ćiriličnoj, redakciji popularne onlajn enciklopedije za Držića se kaže da je bio „srpski dramaturg i pesnik rimokatoličke vere, najveći pisac renesansnog Dubrovnika“, a u hrvatskoj redakciji, na latinici, on je „hrvatski književnik koji se smatra naznačajnijim piscem hrvatske renesanse“. Autor „Dunda Maroja“ i još 10 dramskih dela možda bi, nije teško zamisliti, mogao da napiše i komediju zabune i zamene identiteta o svemu tome da to ne poprima i donekle ozbiljnije razmere u prepirkama i optužbama pod geslom „čiji je naš Držić“.

Po objavljivanju Držićevih izabranih dela u aprilu u ediciji „Deset vekova srpske književnosti“ u izdanju Matice srpske, Matica hrvatska reagovala je oštrim saopštenjem u kojem taj gest naziva „bezočnom krađom i otimačinom“, da se „istorija srpskog svojatanja hrvatske književne i kulturne baštine ponavlja, nažalost, već duže od dva veka, od prvih štampanih izdanja Vuka Karadžića“, da je „objavljivanje dela najznačajnijih hrvatskih pisaca koji su delovali u 16. i 17. veku u Dubrovniku, pod zajedničkim nazivom ‘Deset vekova srpske književnosti’, trajni pokušaj srpske kulturne elite da sanira srpski književnoistorijski diskontinuitet, što izaziva razumljivu nacionalnu frustraciju“, pa i da na političkom nivou „prisvajateljima nisu sami po sebi važni ni Gundulić ni Držić… važna im je hrvatska teritorija koju nikada nisu uspeli posvojiti i osvojiti ni kulturom ni ratnim operacijama“ i – izlaz na more.

Odgovarajući na to saopštenje Matice hrvatske, akademik Miro Vuksanović, pokretač „Deset vekova srpske književnosti“ rekao je za „Politiku“ da su merila ista kao i pre 10 godina, kada je edicija pokrenuta, da su kriterijumi i načela isti za svih 110 objavljenih knjiga i da se to odnosi i na pisce dubrovačke književnosti. „Imamo, dakle, prirodan i krajnje pomirljiv pristup jer polazimo od stanovišta da je književnost Dubrovačke Republike i hrvatska i srpska, deo zajedničke baštine iz dubokih južnoslovenskih vekova, a okrivljuju nas da imamo teritorijalne pretenzije na današnji Dubrovnik i da preko objavljenih stihova na štokavskom narečju tražimo izlazak na more“, rekao je Vuksanović, dodajući da neće odustati i da će u istoj ediciji objaviti i dela Ive Vojnovića.

Jergović: Ovako nije ni srpski ni hrvatski

Na poslednja u nizu ovakvih prepucavanja pisac Miljenko Jergović kaže da se „Srbija i Hrvatska vraćaju poslije epidemije kovida-19 normalnom životu“ i podseća i na rasprave oko pripadnosti Nikole Tesle, koje su se odigravale u isto vreme kada i rasprave oko Držića.

– Najprije se pola Hrvatske nadiglo oko toga što su u Matici srpskoj dubrovačkog pisca Marina Držića objavili u ediciji „Deset vekova srpske književnosti“. Odmah zatim se pola Srbije nadiglo oko toga što su Hrvati negdje, na nekoj evropskoj virtualnoj platformi Nikolu Teslu proglasili Hrvatom. A ustvari, niti je Srbe baš mnogo briga za Teslu, niti Hrvati haju za Držićem. Ali će i jedni i drugi obojicu braniti kao svoju privatnu svojinu, kao komade bijele tehnike, koje im lopovi iz komšiluka pokušavaju ukrasti. Prava je istina, međutim, da su i jedni i drugi lopovi, i da i jedni i drugi jedne kriterije primjenjuju u jednom slučaju, a druge u drugom. Srbi tako, kad je Marin Držić u pitanju kažu da je Držić i njihov, i hrvatski, jer je dubrovački. I pozivaju se na nešto što je u svijetu općeprihvaćeno i moderno: na dvojne, trojne, višestruke kulturne i identitetske pripadnosti. Hrvati na to dobivaju slomove živaca, ali kad su u pitanju Nikola Tesla ili, primjerice, Ivo Andrić, tada su oni za te dvojne, trojne, višestruke pripadnosti. U slučaju ove dvojice, međutim, Srbi dobivaju slomove živaca – kaže Jergović.

Idealno bi bilo, navodi on, da Držić bude deo i srpske književnosti, a i da Tesla bude deo hrvatske kulture.

– Iz moje najličnije perspektive, u idealnoj projekciji naših kultura i identiteta, logično bi i sasvim prihvatljivo bilo da Marin Držić bude u “Deset vekova srpske književnosti”, ako ga srpska književnost doživljava i kao svoga, a ne samo kao hrvatskog pisca. Ista bi se stvar, naravno, odnosila i na Ivu Andrića. A Nikola Tesla je kao Ličanin dio hrvatske kulture, i legitimno bi ga bilo i kao Srbina smatrati Hrvatom. Može li netko istovremeno biti Srbin i Hrvat? Može, ako je jedno po etničkoj i nacionalnoj, a drugo po domovinskoj, tojest otadžbinskoj, i zavičajnoj pripadnosti. Ali to je samo neka moja idealna projekcija. Na žalost, današnje naše elite od nje su jako daleko. A samim tim, opet na žalost, Tesla nije ni srpski, ni hrvatski, kao što ni Držić nije ni hrvatski, ni srpski – zaključuje Jergović.

Pantić: Kompleksno pitanje

Mihajlo Pantić, pisac i profesor na Filološkom fakultetu u Beogradu, saglasan je sa Jergovićevim stavom o mogućnostima dvojne i višestruke kulturne i identitetske pripadnosti.

– Valja imati na umu da dubrovačka književnost i tradicija nastaju u kontaktnom području u kojem se reflektuju različite matrice i sasvim je prirodno da u njoj ima i srpske kulture. O tome svedoči i kontinuitet izučavanja dubrovačke književnosti na Univerzitetu u Beogradu duži od stotinu godina, još od kada je Pavle Popović osnovao katedru, a potom na njoj predavali i drugi profesori poput Milana Rešetara ili Miroslava Pantića. Osim toga, tu je i tradicija objavljivanja dubrovačke književnosti kod nas. Na kraju krajeva, u Beogradu se i jedna škola zove „Ivan Gundulić“ po piscu „Osmana“ – kaže Pantić.

On napominje da takva pitanja ne treba posmatrati jednostrano, jer su ta pitanja znatno kompleksnija.

– Šta ćemo u tom slučaju sa, na primer, sa Matijom Banom, sa Srbima katolicima koji su deo tog identiteta? Držić ili Ruđer Bošković imaju drugačije osećanje. Dubrovčani su, sve do Napoleonovih ratova, za sebe govorili da su Dubrovčani, zaseban identitet. Osim toga, tu je i jezik. Dubrovčani govore štokavski, kao Hercegovci, a u Dubrovačkoj kancelariji pisalo se ćirilicom – dodaje Pantić.

Tanja Rakić: Istorijska kategorija

Tanja Rakić, docent na katedri za srpsku književnost i južnoslovenske književnosti na Univerzitetu u Beogradu, doktorirala je sa temom “Dubrovačke maskerate” pre tri godine. Ona primećuje da su u protekloj deceniji, pored Matice hrvatske, i druge ustanove kulture u susednoj zemlji (HAZU, Društvo hrvatskih književnika i druge) oštro reagovale na objavljivanje dela dubrovačkih pisaca u ovoj ediciji i da je objavljivanje izabranih Držićevih dela nastavak takve prakse.

– Još izlazak antologije „Poezija Dubrovnika i Boke Kotorske“ (2010) i izabranih dela Dživa Gundulića (2014) čiji je priređivač prof. dr Zlata Bojović, naš istaknuti raguzeolog, ponovo su u žižu javnosti postavili pitanje statusa dubrovačke književnosti u okviru hrvatske i srpske kulturne paradigme. Najsnažnije reakcije izazvala je, ipak, „Istorija dubrovačke književnosti“ (2014) Zlate Bojović u čuvenom plavom „Kolu“ Srpske književne zadruge o kojoj se žučno raspravljalo i u Hrvatskom saboru iz iskrivljene političke vizure. Svođenje relevantnih naučnih istraživanja u uske dnevnopolitičke okvire nastavilo se i komentarisanjem novog priređivačkog poduhvata Zlate Bojović, izbora iz dela Marina Držića. U svojoj osnovi, reakcije hrvatske naučne i političke javnosti, iako dolaze iz različitih institucija i medija, mogu se svesti na jednu optužbu: da srpska književnost prisvaja ono što joj ne pripada tako što „posrbljuje hrvatske pisce“ i „posrbljuje hrvatski grad“ – kaže Tanja Rakić.

Istorija sporenja u vezi s tim ko polaže pravo na dubrovačku književnost veoma je duga, navodi ona, i započeta je već sa konstituisanjem nove srpske i hrvatske književnosti.

– Osporavanja se ponavljaju, po ustaljenoj matrici, što jasno ukazuje da je „pitanje dubrovačke književnosti“, u svojoj osnovi, identitetsko – ističe docentkinja.

Ona kao „zanimljivu paralelu“ navodi i reakcije javnosti u Hrvatskoj šezdesetih godina prošlog veka.
– Na primer, Igor Mandić kritikovao je antologiju dubrovačke književnosti „Pesništvo renesanse i baroka“ (1969), koju je priredio Miroslav Pantić, zamerajući mu što ne pominje da je dubrovačka književnost integralni deo hrvatske kulture. Zlata Bojović, kao direktan nastavljač naučne paradigme Miroslava Pantića, dobija, u osnovi, iste kritike od hrvatskih kolega, pojačane još vulgarnijim uplivom političkog diskursa koji insistira na isključivanju srpskog prefiksa, u svakom smislu, kada je u pitanju dubrovačka književnost. Istina je, međutum, da se dubrovačka književnost u okviru razvijenih studija glasovite beogradske raguzeološke škole izučava isključivo kao istorijska kategorija – završena književnost koja je trajala tokom četiri veka (od prvih decenija XV do početka XIX veka) postojanja Dubrovačke republike. U tom smislu, aktuelne državne granice i poimanja nacionalnog identiteta ne mogu se uprošćeno primeniti u istraživanju samostalnog, autohtonog fenomena dubrovačke književnosti, čiji su se stanovnici najčešće izjašnjavali kao Dubrovčani – ističe Tanja Rakić.

Ona kaže da i jezik na kom su nastajala dela dubrovačke književnosti “daje legitimitet srpskoj nauci o književnosti da je izučava u širem nacionalnom kontekstu”.

– Jezik na kojem je nastala dubrovačka književnost jeste štokavski istočnohercegovački dijalekat ijekavskog izgovora, koji je u osnovi srpskog književnog jezika (čakavizmi i ikavizmi preuzeti su iz okolnih dalmatinskih gradova, a pojavljuju se sporadično u književnim delima u funkciji oneobičavanja jezičkog izraza). Stari Dubrovčani su za svoj jezik uz nazive „slovinski“, „ilirski“, „naški“ pominjali i da je srpski, o čemu svedoče arhivski podaci. Istovetna jezička baza jedan je od snažnih filoloških argumenata koji daju legitimitet srpskoj nauci o književnosti da izučava dubrovačku književnost u širem nacionalnom kontekstu. Pri tome, u istraživanjima ne gube se iz vida specifičnosti i različitosti dubrovačke književnosti u odnosu na magistralni tok srpske književnosti – ističe ona.

Docentkinja navodi i da se „u dubrovačkoj književnosti mogu kontinuirano pratiti različiti motivi, preuzeti iz srpske istorije i epske tradicije“.

– Pomenućemo samo jedno od najznačajnijih dela dubrovačkog baroka, „Osmana“ Ivana Gundulića, koje je prožeto specifičnim osećanjem „slovinstva“, ali i vezanosti za srpsku kulturu. Otuda ne iznenađuje postojanje duge tradicije srpske raguzeologije (naučne grane koja se bavi izučavanjem različitih fenomena dubrovačke književnosti) od poslednjih decenija 18. veka do danas – navodi ona i dodaje da o razgranatosti naučnih istraživanja i prisustvu Dubrovnika u srpskoj kulturi svedoči i rečnik proučavalaca dubrovačke književnosti „Dubrovačka književnost u srpskoj istoriji književnosti“ (2016) koji obuhvata više od 400 bibliografija, među kojima su se našla i imena naših poznatih pisaca poput Jovana Dučića, Miloša Crnjanskog, Ive Andrića, Ivana V. Lalića…