14
Henrijetu Laks zovu majkom moderne medicine, a nije bila ni naučnica ni doktorka nego siromašna Afroamerikanka. Mada je ceo jedan vek prošao od njenog rođenja, njene čudesne besmrtne ćelije, koje ne umiru već se stalno iznova razmnožavaju, i dalje služe za istraživanja o mnogim bolestima, pa i kovidu 19, ali i podsećaju da nepravda prema Henrijeti i njenoj porodici ne sme da se ponovi.
Henrijeta Laks je odrastala na plantažama duvana u siromašnoj porodici poreklom iz Virdžinije. Kada je imala samo 30 godina, početkom 1951, dijagnostifikovan joj je kancer grlića materice. Lečila se u bolnici „Džons Hopkins“ pošto je to bila najbliža bolnica koja je primala pacijente Afroamerikance. Lekar Hauard Džons je biopsijom potvrdio da je reč o ćelijama raka, pa je Henrijeta upućena na zračenje. Onda su joj uzeta još dva uzorka ćelija i predata američkom naučniku Džordžu Oto Geju. On je u to vreme osnovao laboratoriju za kulture tkiva i osmislio nekoliko aparata koji su pomogli laboratorijskom uzgoju ćelija, pa je počeo da „uzgaja“ ćelije kancera iz Henrijetinog cerviksa.
Gej je tada otkrio da pojedine Henrijetine ćelije, za razliku od drugih, neprekidno bujaju i ne umiru nakon nekoliko deoba, pa je njihovim razmnožavanjem uspeo da stvori lanac ćelija.
Na jesen te 1951. godine Henrijeta Laks je umrla od raka koji je metastazirao po čitavom organizmu, ali se njene ćelije nastale iz uzorka tkiva i danas neprekidno razmnožavaju, žive i umiru u laboratoriji. Lanac ovih ćelija postao je besmrtan – održava se decenijama i poznat je kao HeLa linija ćelija.
Sam Džordž Gej nije imao finansijsku korist od HeLa ćelija, ali ih je bez saglasnosti porodice Laks delio naučnicima širom sveta. Tako su HeLa ćelije poslužile kao osnova za više od 70.000 naučnih radova, hiljadu naučnih karijera, nekoliko Nobelovih nagrada i 17.000 patenata.
One su poslužile i da se napravi vakcina za dečju paralizu, koja je na njima testirana. HeLa ćelije su bile i prve ljudske ćelije koje su uspešno klonirane 1955. godine, a u to vreme već su bile u masovnoj proizvodnji. Korišćene su za ispitivanje side, raka i niza drugih bolesti, a važne su i za aktuelna istraživanja kovida 19.
Pročitajte još:
Besmrtne ćelije siromašne Afroamerikanke u proteklih sedamdesetak godina su pomogle brojnim farmaceutima da se obogate, ali Henrijetin muž i deca od toga nisu imali nikakve koristi. Oni su za postojanje HeLa ćelija saznali 1973. godine, kad su ih potražili istraživači sa Univerziteta Džons Hopkins kako bi im uzeli uzorke krvi za dalja istraživanja.
Inače, njenu porodicu godinama je pratila zla kob i mnogi članovi su umrli od teških bolesti. Iako su ćelije njihove Henrijete utrle put medicinskoj revoluciji u drugoj polovini 20. veka, niko od Laksovih nije imao ni zdravstveno osiguranje ni novca za lečenje.
Priča o porodici Laks i HeLa ćelijama postala je poznata javnosti tek 2010. godine, kad je američka naučna novinarka Rebeka Sklut objavila knjigu „Besmrtni život Henrijete Laks“, svetski bestseler.
Henrijetinim potomcima su se zahvaljivali mnogi kojima su lekovi nastali uz pomoć njenih ćelija spasli život.
Novi problemi za porodicu Laks nastali su 2013. godine kada je naučna grupa iz Evropske laboratorije za molekularnu biologiju (EMBL) u Hajdelbergu objavila genom HeLa ćelije bez znanja porodice Laks. Naslednici su se zbog toga pobunili.
Potom su pojedini pokušavali da isprave nepravdu, pa su američki Nacionalni institut za zdravlje (NIH) i porodica Laks postigli sporazum o korišćenju informacija iz Henrijetinog genoma kako bi se zaštitila privatnost njenih naslednika. Međutim, taj sporazum članovima porodice ne obezbeđuje nikakvu finansijsku dobit od bilo kog komercijalnog proizvoda razvijenog na osnovu istraživanja HeLa genoma.
Poslednjih 10 godina u SAD na razne načine pokušavaju da odaju priznanje Henrijeti Laks i njenoj porodici. Tako je Henrijetina kuća na stanici Tarners van Baltimora postala istorijska znamenitost, a njen portret, koji je naslikao Kadir Nelson, izložen je 2016. godine u Nacionalnoj galeriji portreta u Vašingtonu. Članovi porodice Laks bili su počasni gosti u Beloj kući u vreme bivšeg predsednika Baraka Obame.
Prema knjizi Rebeke Sklut snimljen je pre nekoliko godina film „Besmrtni život Henrijete Laks“. Univerzitet Džons Hopkins od 2010. godine sarađuje s porodicom Laks oko dodele stipendija koje nose Henrijetino ime.
Danas se Henrijeti Laks ne zna ni grob. Ipak, na naknadno postavljenom nadgrobnom spomeniku zapisano je da će njene besmrtne ćelije zauvek nastaviti da pomažu čovečanstvu.
Zbog sveta toga, navode na sajtu Nature.com, istraživači moraju da učine sve da se ljudske ćelije ne mogu koristiti bez pristanka.
Toj ideji doprinose i nedavna globalna dešavanja – pokret #BlackLivesMatter za rasnu pravdu, kao i različit tretman oko kovida 19 u odnosu na boju kože. Neki čak pozivaju i na manju upotrebu HeLa ćelija u istraživanjima, pa čak i kraj njihove upotrebe. Kažu da nije etički i pravično bilo kakva dalja upotreba tih ćelija jer su prvi put uzete bez znanja porodice, mada je to tada bilo legalno.
Postoje planovi da se važeći pravilnik američke vlade izmeni kako bi akcenat bio na pristanku onih čiji se uzorci uzimaju. S druge strane, fokus bi bio i na borbi protiv sistemskog rasizma koji je postojao i u Henrijetino vreme, a postoji i danas.
A pošto HeLa ćelije imaju značajnu ulogu u traganju za vakcinom protiv kovida 19, kad ona bude pronađena, naučnici moraju da posvete posebnu pažnju onima s margine, kojima je pomoć često najneophodnija.
To što su HeLa ćelije uzete u sasvim drugo vreme nije opravdanje za sve ono što se desilo. I mada se prošlost ne može promeniti, moramo prihvatiti greške prethodnih generacija, ali i one današnje. Pravda mora biti zadovoljena i sada je pravo vreme za to.
***
Pratite nas i na društvenim mrežama:
