7
Povodom 330 godina od Velike seobe Srba Biblioteka Matice srpske priredila je elektronsku izložbu građe iz svojih zbirki, koju čini izbor istorijskih, književnih i likovnih dela nastalih povodom tog značajnog događaja, kao i građa o ličnostima i lokalitetima koji su u vezi sa seobom.
„Bilo je seoba i biće ih večno, kao i porođaja, koji će se nastaviti. Ima seoba. Smrti nema!“, zapisao je Miloš Crnjanski.
Istorija srpskog naroda obeležena je brojnim seobama od kojih je jedino ona iz 1690. u kolektivnoj svesti nacije ostala upamćena kao Velika seoba, podsećaju iz Biblioteke Matice srpske.
Tokom Velikog bečkog rata (1683–1699), vojska koalicije hrišćanskih država, Austrijske carevine, Poljske, Mletačke republike i Ruskog carstva, postepeno je potiskivala otomanske oružane snage.
Lokalno srpsko stanovništvo, posle viševekovnog turskog ropstva, vojsku hrišćanskih saveznika dočekalo je kao oslobodioce, masovno stupajući u njihove redove.
Predvođeni svojim patrijarhom, Arsenijem III Čarnojevićem i sveštenstvom, noseći mošti srpskih srednjovekovnih vladara i svetitelja, rukopisne i štampane knjige i druge crkvene dragocenosti, desetine hiljada ljudi napustilo je svoja vekovna ognjišta.
„I tih godina beše veliko zlo po čitavoj zemlji od amira sultana Mehmeda. I velika nevolja je vladala hrišćanskim rodom, behu veliki nameti i globe po čitavoj zemlji. Krećući se po moru i po suvom, sve sile izmailjćanske letele su kao zmije krilate na grad Beč. Ali, Gospod se oholima protivi. Praznoslavan vezir se vratio, a vojsku mu svu Ugri maču predadoše. I bi velika nevolja po čitavoj zemlji“, zapis je patrijarha Arsenija III Čarnojević iz 1683. godine u manastiru Nikolju.
Car Leopold I, avgusta 1690. godine, dao je Srbima Prvu privilegiju, da bi u narednih šest godina izdao još nekoliko važnih dokumenata, kojima su uobličene srpske povlastice u njegovom carstvu.
Početkom oktobra 1690. godine, Turci su ponovo zauzeli Beograd, a veliki izbeglički zbegovi počeli su da prelaze Savu i Dunav, krećući se i dalje na sever sve do Budima, Sentandreje, Komorana, Ostrogona i Đera.
Ovi istorijski događaji promenili su sliku Balkana. Prema rečima Nikole Radojčića, „Velika seoba je razredila broj Srba u srcu srpskog carstva, ali je zato isturila srpsku kulturnu stražu, mnogobrojnu i sposobnu, iz varvarskog divljaštva u Turskoj bliže zapadnom prosvećenom svetu”.
Suočena sa napadom Francuske, Austrijska monarhija bila je prinuđena da većinu snaga prebaci na zapad, čime je front protiv Turaka značajno oslabljen.
Poraz kod Kačanika 1690. naterao je Austrijance na povlačenje pred turskim askerima koji su svirepo kažnjavali lokalno srpsko stanovništvo zbog podrške iskazane hrišćanskoj vojsci. Svedočanstva o svireposti Turaka brzo su se raščula, a mase Srba u strahu su krenule u seobu prema Beogradu, rekama Savi i Dunavu.
„Pred takvom perspektivom, patrijarh Arsenije, kao i mnogi drugi narodni predstavnici, kompromitovani energičnim radom na oslobođenju od Turaka, nisu smeli dočekati tursku vojsku, koja se svetila, naročito ustanicima kada bi joj pali u ruke. Stoga je patrijarh, sa crkvenim predstavnicima i najuglednijim i najimućnijim ljudima iz naroda – verujući, da je turski uspeh samo privremenog značaja – opet morao napustiti svoju rezidenciju u Peći i po najvećoj zimi, štićen ustanicima i austrijskom vojskom, povlačiti se, preko Novog Pazara i Studenice, za Beograd, gde je uspeo da stigne u rano proleće 1690“, zabeležio je Radoslav M. Grujić.
Napuštajući svoju otadžbinu, sa Kosova i Metohije, iz Južne Srbije i Makedonije, Raške, Šumadije, Pomoravlja, Podrinja i Timočke krajine u Ugarsku je prema različitim procenama preseljeno od 30.000 pa do 500.000 ljudi.
Verovatno su najtačniji podaci, kako se navodi u jednom od zapisa u javnom katalogu Biblioteke Matice srpske, oni koji govore da je u Ugarsku tada izbeglo 70 do 80 hiljada duša, od čega se samo u okolini Budima naselilo oko 15.000 srpskih izbeglica. Zahvaljujući Velikoj seobi Srba 1690. godine centar srpskog etničkog prostora se seli iz Stare i Južne Srbije u Šumadiju i južnu Ugarsku.
„U toku onog dugog putešestvija bez povratka, nalik na u Bibliji opisane izlaske čitavih naroda, nije se moglo ni nazreti da je tim činom patrijarh preveo ne samo jedan deo svog naroda sa Balkana u Srednju Evropu, već da su time, pre svega, omogućeni svekoliki društveni preobražaji, čije su plodotvorne duhovne tekovine trajno prisutne u nacionalnoj kulturi“, napisao je Dinko Davidov.
Pored informacija o Velikoj seobi Srba, zapisa Dušana J. Popovića, Đorđa Trifunovića, jeromaha Ćirila Hopovca, Alekse Ivića, Jakova Ignjatovića, Milorada Pavića, publika može do 21. juna u javnom katalogu Biblioteke videti i sliku „Seoba Srba“ Paje Jovanovića, pečat patrijarha Arsenija III Čarnojevića, prazničnu celivajuću ikonu „Silazak Svetog Duha“ iz srpske Crkve Vavedenje Bogorodice u Komoranu, rad Hristifora Džefarovića „Srpski patrijarh Arsenije III Čarnojević (1674−1706)“, s kraja XVII veka, „Stihologija Kiprijana Račanina“ – rukopisnu knjigu iz XVIII veka, „Arsenije III Čarnojević“ – portret na ikoni Isusa Hrista iz Crkve svetog Arhistratiga Mihaila u Ostrogonu (oko 1708. godine) i drugo.
Autori izložbe su Srđan Graovac i Nenad Stanojević.